Alegoria w tekstach kultury

Alegoria to przedstawienie idei, pojęć, wydarzeń przy pomocy artystycznego obrazu, który ma charakter symboliczny lub przenośny. Alegoria może być odczytana tylko w sposób jednoznaczny, a jej odczytanie jest możliwe dzięki atrybutom czyli znakom rozpoznawczym przedstawionej postaci lub dzięki umownym emblematom czyli przedstawieniom przedmiotów, roślin i zwierząt, które oznaczają konkretną ideę.

W tekstach kultury alegoria poza wyrażonym wprost znaczeniem, przekazuje także treść ukrytą, ogólniejszą, uniwersalne przesłanie, często bardzo abstrakcyjne.

Typowym przykładem alegorii jest rzeźba Temidy znajdująca się w Ministerstwie Sprawiedliwości w Warszawie. Rzeźba przedstawia kobietę z mieczem w lewej dłoni, przepaską na oczach i wagą w prawej dłoni. Co oznaczają te atrybuty? Według mitologii greckiej Temida to bogini sprawiedliwości, prawa i wiecznego porządku świata. Temida była główną doradczynią Zeusa, prawdopodobnie ona także prowadziła wojnę trojańską. Przedstawiano ją z rogiem obfitości, wagą i mieczem, czasem z opaską na oczach, która symbolizowała bezstronność. Każdy element jest symbolem sprawiedliwego stanowienia prawa i jego słusznego stosowania. Przepaska na oczach Temidy jest symbolem bezstronności, mówi wprost – sądzący nie może widzieć tego, kogo sądzi. Na osąd wpływa ludzkie widzenie a zakryte oczy symbolizują równość wobec prawa, brak odstępstw i wyjątków, powszechnie panującą sprawiedliwość wobec każdego człowieka, bez względu na status społeczny, płeć, narodowość, wyznanie.

Waga to symbol obiektywnego rozpatrzenia dobrych i złych uczynków, argumentów, symbol zważenia ciężaru dowodów i wszelkich okoliczności spraw. Wskazuje ona wyraźnie na to, że organy państwowe powołane do stosowania prawa powinny być bezstronne, nie mogą kierować się osobistym nastawieniem i uprzedzeniami. Natomiast miecz jest symbolem sędziowskiej władzy, gotowości do zakończenia sporów, które bez wymiaru sprawiedliwości trwałyby wiecznie. Miecz ma także inne znaczenie - służy obronie. Zamach na Temidę może skończyć się jej reakcją i to reakcją bardzo surową. Nierespektowanie porządku, atakowanie go, zbyt bliskie zbliżenie się do Temidy może pociągnąć za sobą wiele ofiar - warto pamiętać o tym, że Temida ma przepaskę na oczach i nie widzi kto ją atakuje. Temida odzwierciedla wartości ponadczasowe - przypomina o tym, że świadomość prawna powinna być zgodna z sumieniem człowieka, powinna opierać się na nienaruszalnych zasadach.
Współcześnie figury bogini praworządności występują na salach sądowych.

Alegoria jest ważnym składnikiem baśni i bajek. Dzięki alegorii bajka i baśń zawierają psychologiczne wskazówki, są symbolem ludzkich stanów psychicznych, zawarta jest w nich fundamentalna dla rozwoju człowieka prawda. Alegoria sprawia, że baśnie i bajki są w gruncie rzeczy skierowane w takim samym stopniu dla dorosłych, jak i dla dzieci. Co więcej, jeśli baśnie mają kogokolwiek wychowywać, to przede wszystkim dorosłych. Dzieci są w stanie zrozumieć tylko anegdotę, a dopiero jako dorośli dostrzegają i rozumieją resztę.

Najsłynniejszym autorem literatury dla dzieci jest Hans Christian Andersen. W swoich bajkach starał się stylem narracji nawiązywać do tradycji ustnego przekazu baśni, a głównym adresatem większości jego utworów nie był wcale dziecięcy czytelnik. W baśniach Andersena kryją się treści adresowane do czytelnika dorosłego, niemożliwe do odszyfrowania przez dziecko.

Utwór pt. "Brzydkie kaczątko" opowiada o ludziach niezwykłych, pozbawionych swojego miejsca, odrzuconych przez swoich ze względu na swoją powierzchowność. Główny bohater cierpi z powodu wydarzeń niezależnych od niego, zostaje wyrzutkiem bo nie pasuje do otoczenia. Kaczątko, odrzucone przez własny ród czuje się nieszczęśliwe i nabawia się psychicznych kompleksów - przyjmuje za pewnik, że skoro różni się od innych, jest gorsze Z czasem swoją miłość do odmieńca wycofuje także matka napiętnowana za to, że ma inne dziecko. Musi wybrać między tym, co dyktuje jej dusza, a nakazem społeczeństwa w którym nie ma miejsca na współczucie. Ludzie potępiają każdego, kto nie jest do nich podobny, człowiek, który nie poddaje się szablonom musi wiele wycierpieć. Baśń porusza problem niemożności dostosowania się do wymagań, z którymi się nie zgadzamy.

Kaczątko znajduje otoczenie w którym potrafi się odpowiednio zachować, ale jego wygląd budzi zastrzeżenia, nie jest w stanie ukryć kim jest naprawdę, co więcej - nie wie kim jest naprawdę. Udając kogoś, kim nie jest i usiłując dostać się do grupy do której nie należy zaczyna zachowywać się niezdarnie. Człowiek nie może się naginać, wtłaczać w szablon, przybierać kształtów, które są mu obce. Najważniejsza rzecz to wciąż trzymać się i szukać, robić swoje aż w końcu odnajdzie się drogę. Pod koniec baśni łabędzie same poznają, że kaczątko należy do ich rodu. Bohater odnajduje sprzymierzeńców, swoje miejsce i cel. Zaczyna się akceptacja własnej niepowtarzalnej urody i indywidualności. Przesłanie opowieści można streścić jednym, krótkim zdaniem - najkorzystniej być tym, kim się jest i pozwolić innym także być tym, kim są. Człowiek z "rozsądku" próbuje się dostosować do panujących standardów, a dopiero potem zdaje sobie sprawę, czego naprawdę pragnął. Ważne jest unikanie ludzi, którzy nie pomagają w rozwoju, którzy dostrzegają w kimś innym tylko odmieńca, którego trzeba wygnać. To, że ktoś jest inny nie znaczy wcale, że jest gorszy, wręcz przeciwnie. Nie ukrywajmy swojego prawdziwego "ja", po prostu tacy jesteśmy i tak powinno być.

Cechy ludzkie ukryte pod postaciami zwierząt obecne są także w bajce Ignacego Krasickiego pt. "Szczur i kot". W bajce alegorią bezmyślnej dumy jest szczur. Postać pysznego szczura, który napawa się dymem kadzideł, zapomina o naturalnym zagrożeniu i staje się łupem kota, jest doskonałą ilustracją tego, że w życiu nie ma miejsca na nierozwagę. Trzeba znać swoje miejsce i prawa rządzące rzeczywistością, w przeciwnym razie ukarze nas ręka losu, której alegorią w bajce jest kot.

Alegoria to jeden z najważniejszych znaków kultury. Zawarty niej sens przenośny w odróżnieniu do wieloznacznego symbolu jest jednoznaczny. Funkcja pozostaje jednak taka sama - zadaniem alegorii jest stworzenie konkretnych obrazów w umyśle odbiorcy i wzbudzenie w nim emocji.