Deprywacja - definicja, przykłady, skutki

Deprywacja to termin używany w psychologii do opisania stanu wynikającego z długotrwałego niezaspokojenia istotnych potrzeb, zarówno biologicznych, jak i psychologicznych. Oznacza sytuację, w której jednostka nie ma możliwości zaspokojenia ważnych dla siebie potrzeb, co może prowadzić do poważnych konsekwencji dla jej zdrowia psychicznego i fizycznego.​

Czym jest deprywacja? Definicja

W psychologii deprywacją potrzeby nazywamy stan jej niezaspokojenia i to z różnych przyczyn. Deprywacja może być zarówno celowa (np. głodzenie kogoś: niezaspokojenie potrzeby jedzenia) ale i losowa (np. trudna sytuacja finansowa, która nie pozwala nam na zakupienie pożywienia). Jej skutki uzależnione są od tego, czego dotyczy dana potrzeba.

Sam termin "deprywacja" pochodzi od łacińskiego słowa "deprivatio", oznaczającego pozbawienie. W języku polskim często mylony jest z "deprawacją", która odnosi się do demoralizacji lub zepsucia moralnego.​

Abraham Maslow, twórca hierarchii potrzeb, wskazywał, że niezaspokojenie podstawowych potrzeb prowadzi do frustracji i zahamowania rozwoju jednostki. W jego ujęciu deprywacja dotyczy zarówno poziomu biologicznego, jak i psychicznego.

Maslow twierdził, że:
"Człowiek to istota stale odczuwająca potrzeby; jeśli jakaś potrzeba nie zostanie zaspokojona, dominuje ona nad świadomością i zachowaniem, dopóki nie zostanie zaspokojona lub zastąpiona inną."

David McClelland, badacz motywacji, odnosił się do deprywacji jako siły motywującej. Uważał, że brak realizacji potrzeby osiągnięć, przynależności czy władzy może powodować napięcie emocjonalne i stany depresyjne.

John Bowlby, twórca teorii przywiązania, w kontekście deprywacji emocjonalnej dzieci mówił o "trwałym uszkodzeniu rozwoju emocjonalnego dziecka, jeśli nie doświadczy ono ciągłej, czułej obecności osoby znaczącej we wczesnym okresie życia."

W literaturze psychologicznej podkreśla się, że deprywacja jest jednym z głównych źródeł stresu, prowadzącym do poczucia zagrożenia i zmęczenia psychicznego. Długotrwałe niezaspokojenie istotnych potrzeb może prowadzić do poważnych zaburzeń w funkcjonowaniu jednostki, zarówno na poziomie psychicznym, jak i społecznym.​

Piramida potrzeb

Autorem znanej i cenionej piramidy potrzeb jest Abraham Maslow, amerykański psycholog. Wyróżnił on kategorie potrzeb i umieścił na piramidzie. Na samym dole znajdują się potrzeby fizjologiczne, obejmujące podstawowe potrzeby, których zaspokojenie jest niezbędne do życia, czyli przetrwania. Należą do nich potrzeba jedzenia i picia, snu i odpoczynku oraz potrzeba seksualna (służyć ma przedłużeniu gatunku). Nieco wyżej znajdują się potrzeby bezpieczeństwa, dające nam pewność, że ktoś się nami opiekuje, mamy bezpieczne schronienie. Jeszcze wyżej Maslow umieścił potrzeby miłości i przynależności. Obejmują one pragnienie przynależności do grupy społecznej, w tym rodziny czy grupy znajomych ale i chęć posiadania partnera, chęć bycia kochanym.

Te trzy kategorie obejmują tak zwane potrzeby niższego rzędu. Wyżej, analogicznie, znajdują się potrzeby wyższego rzędu, czyli potrzeba szacunku i uznania (poczucie własnej wartości, chęć bycia lubianym i szanowanym) oraz potrzeba samorealizacji (realizowanie się oraz osiąganie własnych celów).

Przykłady deprywacji i jej skutki dla człowieka

Deprywacji może ulegać praktycznie każda potrzeba. Jej niezaspokojenie, w zależności od rodzaju potrzeby może mieć dalekosiężne skutki. Wiele z nich wpływa negatywnie na nasze funkcjonowanie psychiczne i emocjonalne ale niektóre mogą stanowić zagrożenie dla zdrowia, a nawet i życia!

Deprywacja potrzeb fizjologicznych:

• Niezaspokojenie potrzeby jedzenia i picia - celowe lub losowe - powoduje silny głód, upośledzenie funkcjonowania organizmu, pogarsza się nasza wydolność, czujemy zmęczenie, opadamy z sił. Długotrwałe niezaspokojenie tej potrzeby prowadzić może do poważnych chorób, w tym odwodnienia, a nawet zgonu!
• Niezaspokojenie potrzeby odpoczynku, w tym uniemożliwienie snu czy niemożność snu z innej przyczyny (np. zdrowotnej) może przyczynić się do przewlekłego zmęczenia, opadania z sił, możemy stracić przytomność z wyczerpania.
• Niezaspokojenie potrzeb seksualnych, w tym spełnienia seksualnego również może nieść za sobą negatywne skutki. Deprywacja tej potrzeby może być celowa, np. partner świadomie odmawia współżycia (z różnych przyczyn) lub losowa (np. nie posiadamy partnera seksualnego) lub podyktowana względami zdrowotnymi (np. przebyliśmy zabieg medyczny). Konsekwencjami zaniechania tych potrzeb mogą być: sny erotyczne, drażliwość, rozdrażnienie, pojawić się może częsta masturbacja czy samookaleczenie. Wzrasta ryzyko popełnienia gwałtu.

Deprywacja potrzeb bezpieczeństwa
Niezaspokojenie potrzeb bezpieczeństwa, takich jak potrzeba zależności od kogoś, opieki, ładu może objawić się narastającym lękiem, niepewnością, niepokojem. Osoba taka obawia się o swoje zdrowie, życie, czuje się samotna, opuszczona, mogą pojawić się objawy depresji ale i nerwicy. Zaspokajanie tych potrzeb ma bowiem na celu redukowanie lęku oraz wzmacnianie poczucia bezpieczeństwa. Ich zaspokajanie jest niezmiernie ważne w przypadku dzieci. Deprywacja tych potrzeb może mieć istotne znaczenie w dorosłym życiu takiego dziecka.

Deprywacja potrzeb przynależności i akceptacji
Potrzeby akceptacji oraz przynależności są bardzo istotne w życiu każdego z nas. Chcemy czuć się potrzebni, kochani, akceptowani przez innych. Deprywacja tych potrzeb może objawiać się obniżeniem samooceny, niewielką pewnością siebie, spadkiem motywacji do działania, pojawić się mogą tendencje depresyjne. Osoba taka czuje się nieakceptowana oraz odrzucona, wykazuje tendencję do generalizowania, np. "Nie mam chłopaka, nikt mnie nie chce, jestem do niczego". Odosobnienie takie im dłużej trwa, tym bardziej negatywnie wpływa na jej funkcjonowanie psychiczne.

Deprywacja potrzeb szacunku i uznania
Potrzeby te nazywane są potrzebami wyższego rzędu, obejmują potrzebę wolności, uznania innych, dobrego statusu społecznego czy potrzebę sławy. Chcemy być pozytywnie postrzegani przez innych, pragniemy im imponować. Gdy te potrzeby nie zostaną zaspokojone może pojawić się złość, rozdrażnienie ale i niepewność, niepokój, drastycznie spada nasza samoocena oraz motywacja do działania.

Deprywacja potrzeb samorealizacji
Niezaspokojenie potrzeby samorealizacji, której zadaniem jest realizowanie własnych celów oraz samorozwój, może być zahamowanie rozwoju osobistego. Jeśli ktoś czuje, że ograniczona jest jego możliwość realizowanie się, np. odmowa szkoleń w pracy czy awansu, spada jego motywacja i chęć do dalszego działania. Ludzie w ten sposób tracą zapał do aktywnej pracy ale i cierpi na tym ich samoocena ("Nie dostałem awansu, na pewno jestem do niczego", "Nie mogę jechać na szkolenie, na pewno się na nie ten kurs nadaję"). Deprywacja tej potrzeby bardzo negatywnie wpływa na nasz obraz siebie.

Poza deprywacją potrzeb spotykamy się także z terminem deprywacji zmysłowej oraz deprywacji emocjonalnej

Deprywacja zmysłowa - całkowita izolacja od bodźców zmysłowych
Mianem deprywacji zmysłowej określamy całkowite usuniecie bodźców zmysłowych u danej osoby, odjęcie jej od wrażeń, jakie płyną z konkretnych narządów zmysłów. Stan taki osiągnąć można jedynie w warunkach sztucznych, w eksperymentach laboratoryjnych i tylko na takie potrzeby powinien być osiągany. Deprywacja zmysłowa trwająca dłuższy czas może bowiem w znaczący sposób przyczynić się do upośledzenia działania zmysłów, w tym spostrzegania, odbierania dźwięków czy zapachów. U osób poddanych eksperymentom z użyciem deprywacji zmysłów miało miejsce wiele różnorodnych następstw, w tym zniekształcenie odbierania rzeczywistości ale i wiele reakcji emocjonalnych, takich jak silny niepokój lub wręcz lęk.

Deprywacja emocjonalna - czym jest i jak przebiega
Deprywacja emocjonalna obejmuje nieprzyjemne uczucie, że moje stany emocjonalne nie są ważne, nie liczą się. Dotyczy zwykle konkretnych potrzeb, w tym:

• potrzeby bliskości - uważamy, że nie ma kogoś, kto mógłby nas przytulić i okazać czułość, gdy tego potrzebujemy;
• potrzeby wsparcia i ochrony - czujemy, że nikt nas nie wspiera i na nikogo nie możemy liczyć w trudnej sytuacji;
• potrzeby zrozumienia - czujemy, że nikt nas nie rozumie i nie zechce nas wysłuchać, gdy zajdzie taka potrzeba.

Deprywacja emocjonalna może być wyimaginowana (wymyślona) lub faktyczna. Co może przyczynić się do tak negatywnego spostrzegania przez nas rzeczywistości? Wpływ na to może mieć wczesne dzieciństwo, w tym zaniedbywanie potrzeb emocjonalnych przez rodziców, nie chcą oni rozmawiać o emocjach, nie wspierają dziecka, negują jego trudności. Deprywacja w dorosłości prowadzi do upośledzenia funkcjonowania emocjonalnego ale i społecznego, wycofujemy się z relacji z innymi, unikamy mówienia o sobie i swoich emocjach.

Sposobem wyjścia z tego negatywnego stanu jest terapia psychologiczna. Spotkania z terapeutą pozwalają nam zrozumieć, że nasze potrzeby są ważne i należy o nich mówić oraz nie należy ich ukrywać.