Lateralizacja: skrzyżowana, prawostronna, lewostronna. Ćwiczenia na lateralizację

Lateralizacja, zwana inaczej stronnością to z psychologicznego punktu widzenia asymetria czynnościowa ciała. Oznacza to, że każdy z nas posiada część ciała, kończynę: oko, rękę i nogę, która dominuje nad drugą. Jest to związane z dominowaniem jednej z półkul mózgowych w funkcjonowaniu człowieka. Najprostszym przykładem lateralizacji jest prawo- lub leworęczność. Skąd bierze się lateralizacja, jak i kiedy się ustala, jak zdiagnozować i leczyć zaburzenia lateralizacji?

Lateralizacja rozwija się stopniowo, pierwsze oznaki jej kształtowania się można zauważyć już u półrocznych maluchów, które zaczynają interesować się chwytaniem przedmiotów. Warto jednak pamiętać, że jeśli nasz niemowlak złapie grzechotkę lewą ręką, nie jest powiedziane, że w przyszłości będzie mańkutem. To pierwszy etap kształtowania się lateralizacji, który trwa przez cały okres przedszkolny aż do około 6 roku życia, kiedy dziecko zwykle posiada już dominującą rękę, nogę i oko, co przekłada się na proces czytania i pisania oraz na sprawność ruchową.

Warto wiedzieć, że wiele wydarzeń rozwojowych, jakie mają miejsce w życiu dziecka, może skutkować chwilowym, ale całkowicie naturalnym zahamowaniem rozwoju lateralizacji. Przykładem takiego wydarzenia jest nauka chodzenia. Maluch, który uczy się stawiać swoje pierwsze samodzielne kroczki może "zapomnieć" o wielu innych osiągnięciach, np. może mniej mówić ale i zahamować może się proces kształtowania lateralizacji z uwagi na to, że chodzenie wymaga angażowania obu półkul mózgowych. Z uwagi na to o kształtowaniu się lateralizacji możemy mówić dopiero w wieku przedszkolnym, nie należy brać za ostateczne tego, jaką rączką niemowlak sięga po zabawkę czy macha do nas. Nie upominajmy również dziecka, aby na wszelką cenę "korzystało" z prawej lub lewej rączki czy też nóżki.

Jak sprawdzić lateralizację?

Jak sprawdzić u siebie lub dziecka stronność? Jak określić, która część ciała czy kończyna jest dominującą? Poniżej kilka ciekawych przykładów prób, pozwalających określić, które oko, ręka czy noga są dominujące.

Jak sprawdzić dominujące oko?
Prosimy o coś, co należy wykonać tylko jednym okiem, np. spoglądanie przez wizjer, przez rulon z papieru.

Jak sprawdzić dominującą rękę?
Prosimy o coś, co osoba musi wykonać tylko jedną ręką, np. podpisanie się; narysowanie czegoś, nawlekanie koralików, rzut piłeczką.

Jak sprawdzić dominującą nogę?
Prosimy o coś, co należy wykonać tylko jedną nogą, np. kopanie piłki, skakanie na jednej nodze po wyznaczonej linii, przesuwanie nogą po podłodze zabawki/pojemnika/kartonika itp.

Próby możemy przeprowadzać już u kilkuletnich dzieci, mogą być one elementem zabawy ale i diagnozy, np. w trakcie badania w poradni psychologiczno-pedagogicznej.

Typy lateralizacji: prawostronna, lewostronna, skrzyżowana, nieustalona

Lateralizacja - z uwagi na swoją złożoność - może być jednorodna, skrzyżowana lub nieustalona. Warto poznać wszystkie jej typy, dowiedzieć się, jaki typ lateralizacji prezentujemy my, nasze dzieci oraz jak reagować na ewentualne problemy, wynikające z posiadania określonych typów stronności.

_{Lateralizacja prawostronna}

Lateralizacja jednorodna prawostronna
Pierwszym z typów lateralizacji jest lateralizacja jednorodna prawostronna. Mówimy o niej, gdy dominujące są u nas: prawe oko, prawa ręka oraz prawa noga, czyli ma miejsce dominacja lewej półkuli. Cechuje ona ludzi systematycznych, lubiących myśleć analitycznie, obiektywnych i dobrze zorganizowanych. Taki typ lateralizacji posiada zdecydowana większość społeczeństwa.

Lateralizacja jednorodna lewostronna
Kolejnym typem jest lateralizacja jednorodna lewostronna. W tej sytuacji dominująca jest prawa półkula oraz odpowiednio: lewe oko, lewa ręka i lewa noga. Człowiek zwany jest potocznie mańkutem. Dominacja prawej półkuli cechuje ludzi spontanicznych, obdarzonych duża intuicją. To wrażliwe, artystyczne dusze.

Leworęczność kształtuje się nieco później niż praworęczność. Nie ma absolutnie nic złego w tym, że dziecko jest leworęczne, trudności może sprawiać mu wykonywanie wielu czynności, które dla praworęcznych są oczywistością, np. prowadzenie samochodu: skrzynia biegów zlokalizowana jest po stronie ręki dominującej, a mańkut musi ją obsługiwać "słabszą", prawą ręką czy granie na gitarze. Nie mniej jednak nie należy "przestawiać" leworęcznych na prawą rękę, a już na pewno nie należy robić tego w przypadku:

• silnie kształtowanej leworęczności;
• lewoboczności - dążymy do tego, aby dominowała jedna półkula: to samo oko, ręka i noga;
• niepełnosprawności intelektualnej, autyzmu lub innego zaburzenia psychicznego;
• ograniczonej sprawności ręki prawej;
• jąkania się lub innej wady wymowy.

_{Lateralizacja lewostronna}

Warto pamiętać o tym, że osoby leworęczne potrzebują odpowiednich udogodnień, np. w postaci odpowiedniego oświetlenia w czasie pracy przy biurku. Uczeń leworęczny powinien siedzieć po lewej stronie ławki, zwłaszcza, gdy siedzi z praworęcznym kolegą.

Lateralizacja skrzyżowana (niejednorodna)
Trzecim typem jest lateralizacja niejednorodna, zwana również lateralizacją skrzyżowaną. O tym typie lateralizacji mówimy, gdy układ dominujących części ciała jest ustalony, dziecko lub dorosła osoba konsekwentnie używa konkretnej ręki, oka i nogi, aczkolwiek nie znajdują się one po jednej stronie ciała, np. dominujące są lewe oko, prawa ręka i lewa noga. W tym przypadku mogą, ale nie muszą występować trudności w funkcjonowaniu, widoczne np. w nauce szkolnej, podczas prowadzenia samochodu itp. Pojawić się może również mylenie stron prawa-lewa, trudności z określaniem położenia w przestrzeni, np. nad, pod, obok oraz trudności w koordynacji wzrokowo-ruchowej, np. dziecko może mieć problem ze złapaniem rzuconej do niego piłki.

_{Lateralizacja skrzyżowana}

Lateralizacja nieustalona
W wielu przypadkach mamy do czynienia z nieustaloną lateralizacją, czyli sytuacją, w jakiej układ dominujących części ciała nie jest oczywisty, np. dziecko posługuje się raz jedną, raz drugą ręką - w takim przypadku nie można ustalić dominującego oka. Choć wydawać by się mogło, że oburęczność czy obuoczność to zjawiska bardzo korzystne, nie jest tak do końca. Angażowanie na przemian obu półkul mózgowych może prowadzić do wielu trudności i problemów, w tym osłabionej pamięci, obniżonej koncentracji czy zaburzeń rozwoju mowy.

Nieustalona lateralizacja jest wskazaniem do wizyty u specjalisty, zwłaszcza do zgłoszenia dziecka na badanie do poradni psychologiczno-pedagogicznej. Rodzic uzyska tam fachową pomoc i dowie się, jak wspierać swoją pociechę i pomóc jej w codziennym funkcjonowaniu.

Warto wiedzieć, że lateralizacja skrzyżowana lub nieustalona o wiele częściej współistnieje ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się, w tym z dysleksją czy dysgrafią. Może również współwystępować z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej, zwanym ADHD. Co ciekawe, typ lateralizacji nie ma wpływu na poziom inteligencji.

Jak wspierać osobę w przypadku skrzyżowanej lub nieustalonej lateralizacji? Ćwiczenie lateralizacji

Jeśli lateralizacja jednorodna prawo- lub lewostronna nie powoduje zwykle problemów w funkcjonowaniu, to już lateralizacja skrzyżowana, a zwłaszcza nieustalona może rodzić szereg trudności. Warto wiedzieć, jak wspierać dziecko ale i osobę dorosłą, proponując ciekawe ćwiczenia, które można wykonywać na co dzień.

• Rozwijanie motoryki małej, czyli sprawności rąk i palców, np. rysowanie, malowanie palcami, wyklejanie, wydzieranie i wszelkie inne prace plastyczne, nawlekanie małych elementów na sznurek, lepienie z plasteliny i z innych mas, zabawa piaskiem kinetycznym, gniotki sensoryczne, np. balonik wypełniony mąką (taka prosta zabawka doskonale odstresowuje zarówno dziecko, jak i jego rodziców!), gimnastyka palców, rysowanie palcem po śladzie, piasku, wodzie itp.;
• Rozwijanie motoryki dużej, czyli ogólnej sprawności oraz koordynacji rąk i nóg, np. spacerowanie, bieganie, uprawianie sportu, np. jazda na rowerze, rolkach, zabawa na placu zabaw itp.;
• Rozwijanie percepcji wzrokowej, czyli zdolności postrzegania, np. układanie puzzli i układanek (to doskonała rozrywka również dla dorosłych!), wyszukiwanie konkretnych elementów lub różnic na obrazkach, gra typu memory, układanie domino, dobieranie w pary, zapamiętywanie elementów itp.;
• Rozwijanie percepcji słuchowej, czyli zdolności wysłuchania i rozróżniania dźwięków, np. wysłuchiwanie dźwięków z otoczenia, wystukiwanie rytmu, śpiewanie piosenek itp. Można połączyć również te ćwiczenia z zadaniami doskonalącymi motorykę dużą, np. taniec w rytm muzyki;
• Rozwijanie orientacji w schemacie ciała i przestrzeni, np. utrwalanie stronności prawa-lewa, utrwalanie słów określających położenie w przestrzeni i na płaszczyźnie: nad, pod, obok, za, w itp.;
• Rozwijanie procesów myślowych - angażowanie lewej półkuli, np.; tworzenie zbiorów według jakiejś cechy: kategoryzowanie względem koloru/wielkości, szeregowanie elementów itp. Dorośli mogą zdecydować się na gry słowne, np. scrabble - to bardzo przyjemna i jakże rozwijająca rozrywka.

Z dzieckiem warto przeprowadzać ćwiczenia w formie zabawy, co pozwoli na przyjemne przepracowywanie trudności oraz da możliwość osiągania sukcesów w nauce. Ćwiczenia pozwolą uprzyjemnić proces nauki czytania i pisania, co w przypadku lateralizacji skrzyżowanej czy nieustalonej może być ogromną pomocą.

W przypadku skrzyżowanej lub nieustalonej lateralizacji bardzo ważne jest ograniczenie bodźców prawopółkulowych, czyli zmniejszenie czasu, jaki spędzamy przed ekranem telewizora, komputera czy smartfona. Jest to istotne szczególnie w przypadku dzieci. Warto za to więcej czasu poświęcać na czytanie oraz wykonywanie powyższych ćwiczeń, które na pewno przyniosą pozytywne efekty.

Uwaga! Jeśli Twoje dziecko ma skrzyżowaną lub nieustaloną lateralizację, wybierz się z nim do poradni celem uzyskania opinii o poziomie funkcjonowania z zaleceniami do pracy. Pomogą one Wam w przezwyciężaniu trudności w domu ale i będą pomocnymi wskazówkami dla nauczycieli do pracy z dzieckiem w czasie zajęć szkolnych. Jeśli jako osoba dorosła obserwujesz trudności, wynikające ze skrzyżowanej lub nieustalonej lateralizacji, wybierz się na konsultację psychologiczną. Terapeuta pomoże Ci dobrać ćwiczenia, które na pewno Ci pomogą w codziennym funkcjonowaniu.

Autor: Monika Muzolf, psycholog