Motoryka mała - rozwój, zaburzenia. Przykłady ćwiczeń motoryki małej

Mianem motoryki małej określamy sprawność naszych dłoni oraz samych palców, co pozwala nam używać precyzyjnych ruchów dłoni w różnych celach. Gdy motoryka mała jest rozwinięta prawidłowo, świadczy to o właściwym poziomie rozwoju układu nerwowego oraz układu ruchu. W obrębie motoryki małej mogą jednak pojawiać się różnorodne zaburzenia i trudności. Możliwe jest także stosowanie różnorodnych ćwiczeń, pozwalających na rozwijanie oraz usprawnianie motoryki małej.

Czym jest motoryka mała?

Najprościej rzecz ujmując, tytułowe zagadnienie obejmuje ruchy dłoni i palców. Według specjalistów z zakresu pedagogiki i psychologii motoryka mała jest sprawnością rąk w zakresie szybkości ruchów, ale i ich precyzji - to czynności manualne, które są konieczne do wykonywania różnych działań, w tym z zakresu samoobsługi ale i pisania czy rysowania. Tytułowa sprawność rąk i palców jest niezbędna przy wykonywaniu wielu aktywności, w tym:

• chwytania przedmiotów, w tym przedmiotów codziennego użytku;
• układania, np.: klocków;
• wycinania nożyczkami;
• zapinania, np.: guzików czy zamków błyskawicznych;
• wiązania, np.: sznurowadeł;
• wykonywania prac manualnych, np.: lepienia z plasteliny, gliny, ale i przykładowo ugniatania ciasta;
• pisania;
• malowania, rysowania, kolorowania;

Rozwój motoryki małej - kiedy i od czego zależy?

Specjaliści z zakresu pedagogiki i psychologii są zgodni: rozwój motoryki małej w bardzo dużej mierze zależy od naszej ogólnej aktywności ruchowej, którą nazywamy motoryką dużą. Jest ona związana z ruchami całego naszego ciała: chodzeniem, siadaniem, skakaniem - ruchami nóg i rąk w ogólniejszym znaczeniu. Oczywiste jest, że motoryka duża wymaga nieco mniejszej precyzji niż mała, aczkolwiek stanowi podwalinę do rozwoju tej drugiej. Jeśli dana osoba miewa trudności w obrębie motoryki dużej, np.: problemy z chodzeniem, utrzymaniem równowagi - bardzo możliwe, że będzie je przejawiają również w zakresie motoryki małej. Ogólna zgrabność ruchowa wiąże się bowiem ze starannością i precyzyjnością ruchów rąk i palców. Mówi się, że dzieci, które mają trudności z sprawnością dużą, przejawiają je także w małej. Wszelkie rodzaje terapii, w tym terapia ręki, rozpoczynają się od ogólnych ćwiczeń, wzmacniających zręczność ruchów całego ciała.

Motoryka mała obejmuje szereg elementarnych umiejętności, które są niezbędna do opanowania już w wieku niemowlęcym i dalej przedszkolnym, aby pozwalały na optymalne funkcjonowanie w kolejnych latach życia.

Rozwój motoryki małej postępuje dynamicznie, praktycznie przez cały okres naszego życia, a rozpoczyna się już we wczesnym dzieciństwie, a nawet w okresie życia płodowego, gdy np.: maluszek dotyka swoich paluszków, stópek, bawi się pępowiną. Rozwijanie sprawności rąk jest niezwykle istotne z punktu widzenia rozwoju poznawczego i fizycznego dziecka.

Jakie są cele prawidłowego rozwoju motoryki małej?

Zaliczyć można do nich:

• uprawnianie precyzyjnych ruchów dłoni i rąk oraz angażowanie jednej lub obu rąk w zależności od sytuacji;
• harmonizowanie ruchów obu dłoni w czynnościach, do których jest to konieczne;
• doskonalenie koordynacji wzrokowo-ruchowej, czyli procesów typu ręka-oko, np.: przepisywanie itp.

Motoryka mała a grafomotoryka

Poruszając tytułowe zagadnienie nie można zapomnieć o jeszcze jednym ważnym pojęciu, a mianowicie o grafomotoryce. To inaczej mała lokomocja, proces niezbędny do nauki pisania. Jego rozwój zaczyna się od około 2 roku życia i obejmuje rozwój chwytu, jak również koordynacji wzrokowo-ruchowej. Zaburzenia w obrębie grafomotoryki mogą prowadzić do zaburzeń w procesie pisania, w tym dysgrafii - specyficznych trudności w uczeniu się.

Jak rozwija się mała motoryka?

Rozwój sprawności rąk możemy zaobserwować już po narodzinach dziecka, kluczem do sukcesu jest przyglądanie się swojemu dziecku, towarzyszenie mu w rozwoju oraz wspieranie kluczowych umiejętności.

1. Okres niemowlęcy

U niemowląt, które - choć mogłoby się wydawać - jedynie się bawią, rozwój motoryki małej zachodzi bardzo dynamicznie. W tym wieku rozwija się:

• chwyt cylindryczny, zwany również chwytem dłoniowym - maluch wszystko łapie całą dłonią, ze złożonymi maluszkami (4-5 miesiąc);
• promieniowo-palcowy z przeciwstawnym kciukiem (7-8 miesiąc);
• chwyt pęsetkowy: kciuk i palec wskazujący (pod koniec 1 roku życia.

Już kilkumiesięczne dzieci zaczynają z ciekawością chwytać zabawki i manipulować nimi - warto kupować maluchom zabawki, które można łatwo chwycić, np.: mają specjalną rączkę, uchwyt, co usprawnia czynność rąk i zachęca do ponownych prób łapania zabaweczki. Dzieci około 4-6 miesiąca życia zaczynają rozumieć, że gdy chwyta grzechotkę i nią potrząsną, wyda ona dźwięk. Rozwój motoryki małej zachodzi więc równocześnie z rozwojem procesów myślowych: przyczyna-skutek. To bardzo ważny etap w rozwoju poznawczym dziecka. Rozszerzanie diety niemowlaka jest również doskonałą okazją do rozwoju sprawności rąk. Dzieci do roku chętnie dotykają różnych przedmiotów, w tym składników, z jakich przygotowane są ich posiłki, np.: obracają w dłoni kawałek chleba, bułeczki, marchewki, jabłuszka, wkładają rączkę do miseczki z kaszką, sprawdzając jej konsystencję. To bardzo cenne zabawy, które doskonale wpływają na stymulowanie rozwoju małej motoryki.

2. Okres 1-2 roku życia

Po pierwszych urodzinach dziecko staje się na nowo małym odkrywcą, teraz już może poruszać się samodzielnie - chodząc i eksplorując. Nabycie umiejętności chodzenia znacznie zwiększa mobilność dziecka oraz ułatwia mu dostęp do wielu aktywności, np.: teraz swobodnie sięga do wyższych szafek, półek, może przejść szybciej od jednej zabawki do drugiej. Dziecko w tym czasie:

• coraz sprawniej manipuluje przedmiotami, zabawkami, stara się je składać, rozkładać, rozkręcać;
• chętnie układa klocki, piętrzy wieżę, buduje swoje pierwsze mniej lub bardziej skomplikowane konstrukcje;
• układa puzzle, a więc doskonali zarówno motorykę małą, jak i koordynację wzrokowo-ruchową i procesy myślowe;
• bawi się sorterami: wkłada klocki do odpowiednich otworów, nakłada elementy na trzpień, segreguje ze względu na kolor, kształt, wkłada małe elementy do kubeczków - doskonali procesy myślowe oraz motorykę małą.

Aby efektywnie wspierać rozwój motoryki małej u tak małych dzieci, warto dostarczyć im zabawek i pomocy, które mu w tym pomogą. Najciekawszymi zabawkami dla roczniaka i dwulatka będą na pewno:

1. klocki (jedna z najbardziej uniwersalnych zabawek dla dzieci, niezależnie od wieku i płci), najlepsze w tym wieku będą:
   • drewniane, najlepiej kolorowe;
   • miękkie, idealne jako gryzaki;
   • typu lego duplo, pozwalające na łączenie się, budowanie konstrukcji;
2. puzzle i układanki, a zwłaszcza:
   • piankowe, idealne dla roczniaków, miękkie i bezpieczne;
   • drewniane układanki z bolcem, polegające na dopasowaniu elementu w odpowiednie miejsce;
   • puzzle z grubym obrysem na podkładce;
   • puzzle tradycyjne, dopasowane do wieku dziecka: zaczynajmy od puzzli dwuelementowych i stopniowo zwiększajmy ilość elementów,
3. zabawki konstrukcyjne, idealne do skręcania, składania, rozbierania;
   • autka i inne pojazdy;
   • sortery, pozwalające na kategoryzowanie, ale i stymulowanie.

Z powodzeniem możemy również samodzielnie tworzyć pomoce do zabawy, np.: segregować piłeczki, wkładając je do kubeczków, wykonać puzzle z pociętego kartonika z obrazkiem czy piętrzyć kubeczki lub inne przedmioty codziennego użytku.

3. Wiek przedszkolny (3-5 rok życia)

W tym okresie motoryka mała również rozwija się bardzo dynamicznie. Modyfikuje się chwyt, na początku nauki przedszkolnej dziecko może jeszcze stosować chwyt palczasty, ale pod koniec pobytu w placówce zwykle stosuje już chwyt trójpalcowy. Aktywny przedszkolak usprawnia wszystkie nabyte wcześniej umiejętności, co sprawia, że:

• sprawniej i precyzyjniej posługuje się sztućcami: samodzielnie je łyżeczką, pije z kubeczka;
• wykonuje proste czynności samoobsługowe: myje i wyciera ręce, próbuje się ubierać, czesać, zakładać samodzielnie buciki (wiązać może nauczyć się dopiero pod koniec pobytu w przedszkolu lub na początku szkoły);
• manipuluje wieloma przedmiotami, naśladując dorosłego, np.: zabawa w gotowanie, lekarza, przebieranie lalek itp.;
• chętnie bawi się masami plastycznymi, buduje z klocków, układa bardziej skomplikowane puzzle;
• rozpoczyna naukę bazgrania, rysowania - pod koniec okresu przedszkolnego również podejmuje próby odwzorowywania literek poprzez doskonalenie chwytu narzędzia pisarskiego, chętnie koloruje, maluje, uczy się wycinać, wykonuje różne prace plastyczne, polegające na wydzieraniu, przyklejaniu itp.

W tym czasie bardzo istotne jest dostarczanie dziecku zabawek i materiałów do pracy nad motoryką małą: klocków, puzzli i przedmiotów, pozwalających na rozwijanie zdolności plastycznych i tym samym stymulowania precyzyjnych ruchów rąk. Na tym etapie dziecko powinno posiadać bezpieczne dla siebie nożyczki, korzystać z akcesoriów piśmienniczych, mas plastycznych. Warto zachęcać je do zabawy w piasku, glinie, angażować dziecko, np.: do zagniatania ciasta. Przedszkolak powinien zdobywać również nowe umiejętności poprzez naukę samodzielności - sam się ubierać, np.: kurteczkę, spodenki, skarpetki, buciki wciągane, jeść przy pomocy sztućców itp. Dzięki temu doskonali ono motorykę małą w bardzo szerokim zakresie.

4. Młodszy wiek szkolny (6-8 rok życia)

W tym okresie dziecko nadal doskonali nabyte wcześniej umiejętności poprzez coraz to bardziej zaawansowane zabawy konstrukcyjne, układanie trudniejszych puzzli, wykonywanie prac plastycznych różnymi technikami ale i naukę pisania. Dodatkowo, na tym etapie dziecko uczy się wiązać sznurowadła.

Zaburzenia motoryki małej

Wiemy już, jak wygląda rozwój tytułowego zagadnienia u dziecka od momentu narodzin do osiągnięcia dojrzałości szkolnej. Na co zwrócić uwagę w tym zakresie, aby odpowiednio wcześnie rozpoznać ewentualne zaburzenia motoryki małej? Na pewno naszą uwagę - jako rodziców i opiekunów - powinien zwrócić fakt, że dziecko - mimo osiągnięcia odpowiedniego wieku:

• ma problemy z poruszaniem się, chodzi niezgrabnie, potyka się, przewraca;
• jego ruchy są nieskoordynowane, niezgrabne;
• nie chwyta zabawek, nie jest nimi zainteresowane, nie próbuje nimi manipulować, wydobywać dźwięków;
• ma trudności z łapaniem przedmiotów, np.: piłki;
• nieprecyzyjnie chwyta, wszystko mu spada, "wyślizga się" z rąk;
• niechętnie lub/i niestarannie bazgrze, rysuje, koloruje;
• ma nieprawidłowy chwyt narzędzia pisarskiego;
• nieprecyzyjnie i z trudnościami wykonuje czynności samoobsługowe: źle trzyma łyżkę, nie potrafi założyć bucików, zapiąć guzika;
• tworzy rysunki ubogie w szczegóły lub/i trudne do rozpoznania;
• pisze niestarannie, nieczytelnie, nie łączy odpowiednio liter, nie mieści się w liniaturze.

Pamiętajmy, że opisane powyżej objawy mogę występować po sobie, ale i mogą pojawić się na pewnym etapie życia. Mogą również wiązać się ze współistnieniem innych trudności, np.: wadą wzroku, zaburzeniami w obrębie percepcji wzrokowej, słuchowej, koordynacji wzrokowo-ruchowej, specyficznymi trudnościami w uczeniu się (lub ich ryzykiem), a nawet uszkodzeniami w obrębie mózgu (np. ośrodka równowagi, słuchu) czy chorobami neurologicznymi.

Czego dotyczą zaburzenia motoryki małej?

Zaburzenia w obrębie tytułowego zagadnienia mogą więc dotyczyć:

• umiejętności samoobsługowych, czyli posługiwania się przedmiotami;
• koordynacją ruchową i wzrokowo-ruchową, angażującą ruchy rąk i oczu;
• precyzją ruchów, co może wiązać się z napięciem mięśniowym;
• szybkością wykonywania ruchów.

Zaburzenia motoryki małej - i co dalej?

Gdy zauważamy u swojego dziecka, ale i u siebie objawy, które mogą świadczyć o zaburzeniach w obrębie motoryki małej, warto dowiedzieć się, z czego one wynikają i jak można usprawniać obniżone funkcje. Dobrym rozwiązaniem jest wybranie się z dzieckiem do rejonowej poradni psychologiczno-pedagogicznej, gdzie zostanie przeprowadzone badanie w kierunku ustalenia, na jakim etapie przebiega rozwój sprawności rąk i odniesienie uzyskanych wyników do norm wiekowych.

Gdy po badaniu ustalone zostaną nieprawidłowości w rozwoju motoryki małej, konieczne będą odnalezienie ich przyczyny. Zostajemy skierowani na badanie wzroku, słuchu, bardzo często wykonuje się również badanie EEG, aby wykluczyć medyczne przyczyny obserwowanych trudności. Jeżeli wszystkie zostaną wykluczone, zwykle zostaje postawiona diagnoza specjalistyczna, obejmująca trudności z zakresu ryzyka specyficznych trudności w uczeniu się lub problemów natury motorycznej i zalecona odpowiednia terapia.

W przypadku dzieci zwykle zaleca się:

• zajęcia w ramach wczesnego wspomagania rozwoju, obejmujące spotkania terapeutyczne z dzieckiem indywidualnie lub w grupie. Odbywają się one na terenie placówki (żłobka, przedszkola, zerówki) lub w domu dziecka i mają na celu korygowanie występujących deficytów do momentu rozpoczęcia edukacji w klasie I;
• zajęcia korekcyjno-kompensacyjne, odbywające się w placówce, zaleca się je dzieciom w zerówce i klasach I-III, pozwalają na korygowanie deficytów na wczesnym etapie edukacji;
• zajęcia dla dzieci z grupy ryzyka dysleksji i innych specyficznych zaburzeń w uczeniu się - zaleca się je dzieciom na I etapie edukacyjnym (tj. w klasach I-III);
• terapię ręki - specjalistyczne zajęcia z zakresu usprawniania ręki, dłoni i palców, mogą być prowadzone w placówce szkolnej, poradni lub innym ośrodku terapeutycznym, zalecane są w każdym wieku. Celem tych zajęć jest usprawnienie pracy całej ręki - od barku poprzez ramię aż do dłoni, nadgarstka i palców.

Doskonalenie motoryki małej - przykłady ćwiczeń

Zalecona terapia to jedno, ale doskonalenie jej efektów poprzez regularną prace w domu - to drugie. Nawet jeśli nasze dziecko ma zalecone specjalistyczne zajęcia w zakresu usprawniania motoryki małej, nic nie stoi na przeszkodzie, abyśmy doskonalili zdobywane umiejętności w domu poprzez odpowiednie ćwiczenia i zabawy. Jest to wręcz wskazane, aby wzmocnić efekty pracy terapeutycznej. Jak doskonalić motorykę małą? Na pewno warto:

• rysować: ołówkiem, kredkami ołówkowymi, świecowymi (najlepsze do trenowania chwytu są kredki trójkątne);
• malować różnymi technikami: palcami, pędzelkiem, robić stempelki;
• układać klocki, konstruować wieże lub różne budowle;
• układać puzzle, układanki dostosowane do wieku dziecka;
• trenować chwyt nożyczek oraz czynność wycinania: linii prostych, falistych, łamanych, figur geometrycznych, postaci, zwierzątek - najpierw po linii, grubym obrysie;
• korzystać z mas plastycznych: plasteliny, modeliny, gliny modelarskiej.