Czym jest percepcja słuchowa? Zaburzenia percepcji słuchowej

Percepcja słuchowa to jeden z procesów percepcyjnych, czyli odpowiadających za odbieranie wrażeń zmysłowych. W tym wypadku mówimy oczywiście o wrażeniach słuchowych. Percepcja słuchowa odpowiada za różnicowanie, ale i interpretowanie dźwięków, jakie docierają do nas oraz ich analizowanie na podstawie uprzednio już posiadanych doświadczeń. Co i dlaczego może ją zaburzać? Co robić w przypadku podejrzenia trudności w procesach percepcji słuchowej? Jakie ćwiczenia mogą okazać się pomocne w ich stymulowaniu?

Czym jest percepcja słuchowa?

Percepcja słuchowa jest zdolnością odbierania dźwięków, jakie docierają do nas z otoczenia, to nie tylko ich słyszenie, ale również ich rozpoznawanie oraz interpretowanie, czyli różnicowanie z posiadanymi już uprzednio doświadczeniami, np.: wiemy, jak brzmi gitara, więc gdy ją słyszymy, odnosimy się do tego doświadczenia, schematu. Procesy percepcji słuchowej pozwalają nam na analizowanie poszczególnych dźwięków mowy, co daje możliwość odróżniania dźwięków i słów podobnie brzmiących, np.: koza-kosa, buty-budy, mara-para itp.

Rodzaje słuchu w percepcji słuchowej

W ramach tytułowego zagadnienia wyróżniamy trzy rodzaje słuchu. Są to:

• słuch fizyczny, fizjologiczny - czyli zdolność słyszenia, prawidłowego odbierania dźwięków (wrażeń słuchowych) - prawidłowy słuch fizyczny oznacza brak jakichkolwiek wad słuchu (niedosłuchu jedno-, obustronnego czy oczywiście całkowitej głuchoty);
• słuch fonematyczny - odpowiedzialny jest za różnicowanie i interpretowanie dźwięków mowy, zwanych fonemami;
• słuch muzyczny - w wysokim stopniu rozwinięty ten rodzaj słuchu posiadają ludzie, którzy potrafią różnicować dźwięki, ich jakość oraz wysokość. Najczęściej spotykany jest u muzyków, wokalistów, aktorów itp.

Jak zachodzi proces percepcji słuchowej?

Za prawidłowe odbieranie dźwięków odpowiada więc proces percepcji słuchowej, w tym słuch fizyczny. Droga słyszenia rozpoczyna się w analizatorze słuchowym, który z kolei składa się z receptora, obierającego bodźce - naszego ucha (a dokładniej narząd Cortiego, odpowiedzialny jest za odbieranie bodźców), następnie impuls przechodzi drogą doprowadzającą - nerwem słuchowym (są to nerwy dośrodkowe) do części korowej mózgu, odpowiedzialnej na obieranie, przetwarzanie oraz analizowanie bodźców słuchowych. W tym wypadku są to płaty skroniowe naszego mózgu, to tam znajduje się ośrodek słuchu.

Inne pojęcia związane z percepcją słuchową

Z punktu widzenia percepcji słuchowej istotnych jest kilka pojęć. Poza słuchem fizjologicznym są to:

• analiza i synteza słuchowa - analiza obejmuje zdolność podziału słowa czy całego zdania na mniejsze elementy: sylaby, potem głoski. Synteza z kolei obejmuje proces odwrotny: składanie słów i zdań z głosek, sylab.
• pamięć słuchowa - to zdolność zapamiętywania i interpretowania tego, co słyszymy.

Przyczyny zaburzeń procesów percepcji słuchowej

Tytułowe zagadnienie może być zaburzone poprzez niesprawny analizator słuchowy, czyli poprzez występowanie różnych rodzajów wad słuchu, w tym niedosłuchu, np.: spowodowanego częstymi infekcjami, ale i wadami fizjologicznymi. Ponadto nasza zdolność interpretowania dźwięków może być zaburzona również poprzez uszkodzenia w mózgu, w tym uszkodzenia kory mózgowej w płatach skroniowych. Wtedy prawidłowo odbieramy dźwięki, ale nie potrafimy ich przetworzyć.

W przypadku diagnozowania trudności w procesie percepcji słuchowej musimy ustalić, gdzie leży przyczyna problemu oraz próbować udzielić odpowiedniego wsparcia, również medycznego, np.: zalecenie noszenia aparatów słuchowych, protezy czy zastosowanie pomocy w formie zabiegu medycznego.

Na co zwrócić uwagę w przypadku podejrzewania problemów z tytułowym zagadnieniem? Na pewno naszą czujność powinny wzbudzić trudności z samym procesem słyszenia (słuchu fizycznego), jak i przetwarzania słuchowego (słuchu fonemowego).

Zaburzenia percepcji słuchowej - czym są i jak je rozpoznać?

Zaburzenia percepcji słuchowej obejmować mogą - jak wspomniano wcześniej - proces słyszenia, ale i przetwarzania słuchowego czy pamięci słuchowej. Obserwując rozwój swojego dziecka, warto zwracać uwagę na pewne kwestie na różnych etapach rozwoju.

1. Do ukończenia 1 roku życia - okres melodii

W tym czasie dziecko komunikuje się z nami w różny sposób: poprzez płacz, kwilenie, krzyk, ale i gaworzenie, co stanowi podwalinę rozwoju mowy na późniejszych etapach życia. W tym okresie ma również miejsce rozwijanie zmysłów kojarzenia: słowa z obrazem, dźwiękiem, osobą itp. Co powinno nas zaniepokoić w okresie melodii, czyli niemowlęctwa? Na pewno:

• brak gaworzenia po ukończeniu 6 miesiąca życia;
• brak reagowania na dźwięki, kierowane do dziecka, dźwięki, wydawane przez zwierzęta, pojazdy, zabawki;
• brak kojarzenia słowa z dźwiękiem w okolicy pierwszych urodzin;
• brak stosowania sylab i krótkich słów w okolicy 10-12 miesiąca życia.

2. Od 1 do 2 roku życia - okres wyrazu

W tym okresie dziecko intensywnie rozwija mowę, zwykle rozpoczęło już naukę chodzenia i skupia się na procesie komunikacji z otoczeniem. Codziennie nabywa nowe słowa, stosuje proste zdania, nawiązuje kontakt wzrokowy oraz emocjonalny z opiekunem, reaguje na znajome twarze, z powodzeniem wykonuje najpierw proste, a w okolicy 2 urodzin coraz bardziej złożone polecenia. Co na powinno zaniepokoić na etapie wyrazu? Na pewno to, że:

• dziecko nie rozwija swojego słownika czynnego i biernego, nie przyswaja i nie stosuje nowych słów;
• dziecko nadal gaworzy, nie wypowiada intencjonalnie słów, trudno się z nim porozumieć osobom postronnym;
• nie wykazuje zainteresowania otoczeniem, osobami, jakie się w nim znajdują;
• trudno nawiązać z malcem kontakt wzrokowy;
• nie reaguje na znajome twarze, dźwięki;
• nie wykonuje poleceń, jakby zdawało się ich nie słyszeć/nie rozumieć.

3. Od 2 do 3 roku życia - okres zdania

Dzieci przed rozpoczęciem edukacji przedszkolnej przechodzą do okresu zdania, kiedy to sprawnie komunikują się poprzez wypowiadanie prostych, 2-3 wyrazowych zdań, np.: "Mama, daj pić", "Tata gdzie?", "Tu piesek je", "Baba, chce amm". Komunikują się oczywiście poprzez stosowanie zdań i słów uproszczonych, mogą stosować swoje zniekształcenia poszczególnych wyrazów. Dzieci zwykle w tym okresie są bardzo gadatliwe, chętnie opowiadają wszystkim co się u nich dzieje, co je ciekawi. Na tym etapie w rozwoju mowy i percepcji słuchowej dziecka mogą nas zaniepokoić następujące fakty:

• brak reagowanie na swoje imię;
• brak rozumienia komunikatów, kierowanych do niego, dziecko nie wykonuje poleceń;
• posługiwanie się jedynie kilkoma wyrazami, słowami, konstrukcji zdaniowymi;
• budowanie zdań w sposób wyraźnie nieprawidłowy, trudny do zrozumienia dla osób postronnych.

Jakie jeszcze trudności może przejawiać dziecko z zaburzeniami w obrębie percepcji słuchowej? Na pewno można zauważyć, że:

• ma problemy z zapamiętywaniem i tym samym wykonywaniem poleceń, zdarza się, że nie rozumie złożonych poleceń słownych, czasami nawet nie potrafi powtórzyć polecenia, złożonego z kilku zdań pojedynczych;
• szybko męczy się w czasie słuchania, np.: bajki i piosenki;
• nie potrafi zapamiętać nawet krótkiego wierszyka, wyliczanki, słów piosenki, na późniejszych etapach edukacyjnych występują problemy z nauką tabliczki mnożenia;
• ma trudności z wyodrębnianiem sylab i głosek w wyrazach, z podawaniem pierwszej czy ostatniej głoski w danym słowie;
• z trudem przepisuje tekst dyktowany, popełnia przy tym liczne błędy;
• gubi literki w wyrazach, dodaje te, których tam nie ma;
• przejawia problemy z różnicowaniem zmiękczeń, tj. "i", "j", zamiennie stosuje ę-em, ą-om;
• przejawia problemy w nauce języków obcych;
• zdarza mu się deformować słowa, tworzy agramatyzmy - może to przyczynić się do posiadania przez dziecko uboższego niż rówieśnicy słownictwa.

Zaburzenia percepcji słuchowej a niedosłuch

Jak wiemy, procesy percepcji słuchowej zaburzać mogą zarówno zaburzenia słuchu w sensie fizycznym, jak również wady w budowie centralnego układu nerwowego, w tym ośrodka słuchu. Pamiętajmy jednak, aby nie mylić zaburzeń percepcji słuchowej z niedosłuchem i innymi wadami słuchu. Osoby w niedosłuchem mają trudności z prawidłowym usłyszeniu dźwięków z otoczenia, zwłaszcza tych, płynących z daleka. Niedosłuch i inne wady słuchu odpowiadają za nieprawidłowy odbiór dźwięków z otoczenia, jest on mniejszy lub większy w zależności od tego, z jakim stopniem uszkodzenia słuchu mamy do czynienia. Jeśli chodzi o zaburzenia percepcji słuchowej to tutaj rozumiemy ją jako zaburzenia słuchowego odbioru mowy - obejmują one problemy z różnicowaniem dźwięków mowy mimo tego, że słyszymy prawidłowo.

Zdarza się, że osoby z niedosłuchem źle słyszą to, co dobiega do nich z oddali, ale kiedy już usłyszą te dźwięki, słyszą je prawidłowo. Z kolei ludzie z zaburzeniami percepcji słuchowej z fizjologicznego punktu widzenia słyszą prawidłowo, aczkolwiek mają trudności z analizą i synteza słuchową, z przetwarzaniem tego, co usłyszą.

Zaburzenia percepcji słuchowej mogą być symptomem posiadania przez dziecko dysleksji typu słuchowego. Ryzyko tego zaburzenia diagnozuje się już na pierwszym etapie edukacyjnym, tj.: w klasach I-III. Na drugim etapie edukacyjnym dokonywane jest badanie kontrolne, które może potwierdzić bądź wykluczyć diagnozę dysleksji jako specyficznych trudności w uczeniu się.

Jakie ćwiczenia sprzyjają doskonaleniu percepcji słuchowej?

Istnieje wiele ciekawych ćwiczeń, które pozwolą nam w rozwijaniu percepcji słuchowej. Warto z nich skorzystać, aby pomóc dziecku w procesie nauki szkolnej, ale i stosować je również w wieku dorosłym w celu stymulowania procesów percepcji słuchowej na każdym etapie życia. Do ćwiczeń, jakie możemy stosować w formie zabawy z dzieckiem lub rozrywki dla siebie na pewno należą:

• wysłuchiwanie dźwięków z otoczenia i różnicowanie ich, np. zabawa w grę: słyszę, jak ptak śpiewa, słyszę sygnał karetki itp.;
• gra w rozpoznawanie dzięków, dziecko zamyka oczy, czy uderzamy łyżką w talerz i pytamy: co to za dźwięk?;
• wyklaskiwanie rytmu, np. w ramach zabawy w domową orkiestrę;
• analiza i synteza głoskowa i sylabowa wyrazów, z małymi dziećmi można się bawić w układanie słów z klocków, będzie to dla nich ciekawsze;
• dobieranie rymujących się wyrazy w pary;
• liczenie ilości sylab w wyrazach;
• wyszukiwanie przedmiotów, zaczynających lub/i kończących się tą samą literą, głoską, sylabą - doskonała zabawa z przedszkolakiem ale i uczniem, można urządzić konkurs czy zawody, angażując w zabawę całą rodzinę;
• zgadywanie, jakie to słowo poprzez mówienie ich z podziałem na sylaby, można zaopatrzyć się w karteczki, gdy dziecko zgadnie, otrzymuje karteczkę z danym słowem, wygrywa ten, kto zbierze więcej karteczek;
• gra w wymyślanie słowa, zaczynającego się na ostatnia poprzedniego, np. szkoła - ananas - smok - kot - tygrys -sowa - aparat - tyranozaur - rower - ryba itp.;
• rozwiązywanie zagadek słownych, uczenie się prostych wierszyków, rymowanek, piosenek;
• wypowiadanie się w różnym tempie, np., raz szybciej, raz wolniejszy;
• tańczenie w rytm muzyki samodzielnie, w parze lub z maskotką;
• zabawa ruchowa w rytm muzyki, reagowanie na zmianę tempa, np. poruszamy się wolno, jak żółwie, szybko jak gepardy itp. - doskonała zabawa na zajęcia ruchowe do przedszkola;
• zabawa instrumentami muzycznymi, np. wybijanie rytmu na bębenku;
• dobieranie obrazków do podpisów;
• segregowanie obrazków z uwagi na ich cechę, np. wybieramy obrazki, które zaczynają się na literkę "k", dziecko ma za zadanie wybrać np. obrazek kotka, krowy, kotwicy, kaloszy itp.;
• powtarzanie ciągów słów, na początek najlepiej wybrać słowa z jednej kategorii, np. owoce,ubrania, zwierzęta itp.;
• zabawa w głuchy telefon;
• zabawa w tworzenie szyfrów;
• samodzielne wymyślanie rymów, bajek, opowiadań, piosenek, rytmów - pobudza to dodatkowo kreatywność dziecka ale i stymuluje funkcje słuchowe;
• czytanie wierszyków z wyrazami dźwiękonaśladowczymi lub wymyślanie takich, jak bocian mówi kle kle, żabka mówi kum kum, kotek mówi mian miau itp.;
• słuchanie bajek czytanych, puszczanych z radia, słuchowisk, koncertów itp.

Warto posiłkować się również różnorodnymi pomocami naukowymi i zabawkami, np. klockami z literkami, dominem z literkami czy sylabami, grami typy sylabki, memory dźwiękowym, grami planszowymi typu skojarzenia czy historyjkami obrazkowymi gotowymi lub stworzonymi samodzielnie.

Pamiętajmy, że ćwiczenia, pozwalające na stymulowanie percepcji słuchowej, powinny być dobrane do wieku, umiejętności i możliwości psychofizycznych dziecka. W przypadku dzieci młodszych, zwłaszcza przedszkolnych oraz z wyraźnie zaburzonych słuchem fonematycznym, powinny być prowadzone w formie zabawy, aby młody człowiek nie zniechęcił się do wytężonej pracy.