Czym jest percepcja wzrokowa? Zaburzenia percepcji wzrokowej

Percepcja wzrokowa jest jednym z procesów percepcyjnych, który pozwala nam lepiej zrozumieć świat, który nas otacza. Pozwala nam zobaczyć, ale i zrozumieć. Jego to umiejętność spostrzegania  i interpretowania bodźców wzrokowych, jakie do nas docierają, nie obejmuje więc tylko widzenia, dostrzegania, ale również rozumienie tego, co widzimy. Jak zachodzą procesy percepcji wzrokowej, co i jak może ją zaburzać oraz jak doskonalić percepcję wzrokową?

Czym jest percepcja wzrokowa?

Percepcją wzrokową nazywamy proces spostrzegania wzrokowego, czyli odbierania bodźców wzrokowych oraz ich przetwarzania w określony sposób. Jest to zdolność do rozpoznawania i różnicowania docierających do nas bodźców wzrokowych, jak również ich interpretacja na podstawie posiadanych już schematów poznawczych i uprzednich doświadczeń. To zdolność koncentrowania wzroku na czymś, spostrzegania tego: jaką ma barwę, kształt, fakturę, wyodrębnianie poszczególnych elementów ze spostrzeganych obrazów. Mówiąc prościej: percepcja wzrokowa to zobaczenie czegoś oraz zinterpretowanie tego. Percepcją nie nazywamy więc samego widzenia ale przetwarzanie tego, co właśnie widzimy, spostrzegamy. Interpretujemy docierające do nas bodźce wzrokowe.

Gdzie i jak zachodzi proces percepcji wzrokowej?

Proces przetwarzania wzrokowego, czyli właśnie percepcji zachodzi w naszym mózgu. Na siatkówce oka powstaje tak zwane wrażenie wzrokowe i dalej impuls o tym fakcie przekazywany jest do mózgu, gdzie zostaje skonfrontowany z uprzednimi doświadczeniami, schematami poznawczymi - jest do nich dopasowywany, co pozwala na stworzenie interpretacji, czyli rozpoznanie przez mózg tego, co zobaczyły nasze oczy. Co jest potrzebne do prawidłowej percepcji wzrokowej, czyli spostrzegania? Na pewno sprawny analizator wzrokowy, czyli receptor (nasze oko). Jego zadaniem jest odbieranie bodźców wzrokowych i prowadzenie ich dalej w formie sygnału nerwowego - za to odpowiedzialna jest droga doprowadzająca bodziec (nerw wzrokowy), jak również ognisko analizatora, czyli potyliczna część mózgu, gdzie znajduje się ośrodek wzroku. To tutaj dokonywana jest analiza i synteza dochodzących w formie impulsów sygnałów.

Pojęcia związane z percepcją wzrokową

Jeśli mówimy o tytułowym zagadnieniu, czyli spostrzegania wzrokowego, warto zwrócić uwagę na kilka istotnych pojęć z nim związanych. Należą do nich:

• spostrzegawczość - to zdolność do dostrzegania elementów, szczegółów, jak również różnicowania ich, dociera do nas wiele bodźców, naszym zadaniem jest wybierać te, które są dla nas najistotniejsze w danej chwili, np. gdy szukamy kobiety w czerwonej sukience, nie zwracamy uwagi na mężczyzn w garniturach, itp. Dzięki spostrzegawczości potrafimy sprawnie wyodrębniać elementy z całości. Jest to umiejętność, którą można, a nawet powinniśmy doskonalić;
• pamięć wzrokowa - jest to zdolność do rejestrowania ale i przechowywania, jak również odtwarzania informacji w postaci obrazów, tym terminem określamy naszą umiejętność do przypominania sobie tego, co już widzieliśmy - tworzenie schematów. Pamięć wzrokową z powodzeniem można, a nawet trzeba trenować;
• analiza i synteza wzrokowa;
• koordynacja wzrokowo-ruchowa - to inaczej proces typu ręka-oko, czyli synchronizowanie ruchów oka oraz ciała, najczęściej właśnie ręki dominującej. Koordynacja jest istotna w procesie pisania, czytania ale i chodzenia;
• sprawność grafomotoryczna - to sprawność ruchowa naszych rąk, związana z wykonywaniem czynności graficznych, takich jak pisanie czy rysowanie.

Dla rozwoju procesu uczenia się najistotniejsze są właśnie:

• pamięć wzrokowa;
• loordynacja wzrokowo-ruchowa;
• spostrzeganie, w tym zdolność spostrzegania przedmiotów w przestrzeni, jak i figury i tła (zdolność ich odróżniania).

Zdolność percepcji wzrokowej kształtuje się w okresie przedszkolnym oraz młodszym wieku szkolnym, szacuje się, że jest to czas od około 3 do 7-8 roku życia.

Wszelkie ewentualne problemy z przebiegami procesów percepcji wzrokowej bardzo często powodują trudności w nauce pisania oraz czytania. W procesie pisania ma miejsce bowiem angażowanie pamięci wzrokowej w przypadku przypominania sobie kształtu liter, sposobu ich łączenia, co pozwala nam na tworzenie sylab, a następnie łączenie ich w słowa, zdania oraz w ten sposób tworzeniu zwartego tekstu. Z kolei w procesie czytania funkcje wzrokowe odpowiadają za spostrzeganie tekstu, analizowanie go poprzez dostrzeganie konkretnych liter, rozróżnianie znaków podobnych (np. b-d, p-g, m-n, itp.), a także zapamiętywanie poszczególnych liter i późniejsze ich rozpoznawanie.

Przyczyny zaburzeń procesów percepcji wzrokowej

Jak się domyślamy, wiele kwestii może zaburzać spostrzeganie wzrokowe - już w obrębie analizatora wzrokowego, np.: wady wzroku, nieprawidłowo rozwinięte gałki oczne, ale i wady w budowie mózgu, w tym uszkodzenia kory mózgowej i części potylicznej. W procesie diagnozowania zaburzeń percepcji wzrokowej najbardziej istotne jest odróżnienie wad wzroku od zaburzeń w obrębie analizatora, związanych z funkcjonowaniem mózgu. Wykonuje się więc badanie wzroku, aby ustalić, czy za problemy z percepcją odpowiada wada wzroku i czy nadaje się ona do korekcji, czy też przyczyn trudności należy szukać gdzie indziej.

Zaburzenia percepcji wzrokowej - czym są i jak je rozpoznać?

Zaburzenia percepcji wzrokowej obejmują zaburzenia procesu analizy i syntezy wzrokowej, jak również zaburzenia spostrzegania, mogą one występować odrębnie ale i wszystkie naraz i to w różnym nasileniu. Pierwsze symptomy mogą pojawić się bardzo wcześnie, już u dzieci w wieku przedszkolnym. Co powinno wzmóc naszą czujność i sprawić, że zaczniemy baczniej przyglądać się funkcjonowaniu dziecka lub samego siebie?

1. Objawy zaburzeń percepcji wzrokowej w wieku przedszkolnym (3-5 lat)

W tym okresie dzieci są zwykle małymi badaczami, chętnymi do wieku zabaw i aktywności. Jeśli dziecko przejawia trudności w procesach percepcji wzrokowej zwykle objawia się do poprzez problemy w:

• robieniu czegoś w określony sposób, np. układania według wzoru, wyszukiwania różnic między przedmiotami;
• układaniu puzzli, dziecko ma bowiem trudności z analizą i syntezą wzrokową: rozkładaniem obrazu na części i składaniem w całość;
• posługiwaniu się przedmiotami codziennymi, np. dziwnie trzyma grzebień, sztućce, kredki;
• utrzymaniu równowagi, np. podczas stawania na jednej nodze, przeskakiwania przez przeszkody;
• łapaniu i rzucaniu piłki do celu;
• rysowaniu, malowaniu, kolorowaniu, zwłaszcza mieszczeniu się w liniach;
• tworzeniu kształtów litero podobnych, odwzorowaniu liter, cyfr;
• samodzielnym rozbieraniu i ubieraniu się;
• odnajdowaniu się w terenie.

Dziecko takie wydaje się nam nieco nieporadnym, niezdarnym przedszkolakiem, a tak naprawdę za jego trudności w funkcjonowaniu może odpowiadać zaburzony proces percepcji wzrokowej w obrębie analizy, syntezy lub spostrzegania wzrokowego.

2. Objawy zaburzeń percepcji wzrokowej w młodszym wieku szkolnym (6-8 lat)

To ważny etap w procesie nauki szkolnej, dziecko rozpoczyna edukację w zerówce, klasie I, gdzie ma miejsce nauka liter i cyfr, pisania, czytania. Na tym etapie w przypadku zaburzeń percepcji wzrokowej mogą pojawić się trudności w:

• zapamiętywaniu i odtwarzaniu liter, dziecko zwykle wielokrotnie musi powtarzać poszczególnie litery, a i tak miewa trudności w ich rozpoznawaniu, proces ten trwa długo, jest frustrujący zarówno dla dziecka, jak i jego opiekunów oraz nauczycieli, dziecku zdarza się długo mylić litery, zwłaszcza te, które wyglądają podobnie, zamienia się, np. l-t, m-n, b-d);
• opuszczaniu liter, zmieniania ich, nawet podczas procesu przepisywania, opuszczania kropek, ogonków, np. a-ą, ś-s, itp. Dziecku zdarza się także obracać litery, rotować je, pisać je w lustrzanym odbiciu.

3. Objawy zaburzeń percepcji wzrokowej w starszym wieku szkolnym (9-10 lat i później)

Zdarza się oczywiście, że opisane wyżej sygnały nie były wyraźne i przeoczyliśmy objawy zaburzeń percepcji wzrokowej na wcześniejszych etapach edukacji. Możliwe również, że dziecko tak dobrze radziło sobie mimo swoich problemów, że nie zdążyliśmy odpowiednio zareagować. Na tym etapie jednak wymagania edukacyjne mogą być już tak duże, że młody człowiek nie potrafi kompensować swoich trudności, co możemy zaobserwować poprzez:

• wolne tempo czytania, popełnianie licznych błędów podczas czytania, opuszczanie literek, słów, całych linijek tekstu;
• dużo błędów, skreśleń w zeszytach, pracach pisemnych;
• trudności z wykonywaniem dokładnych rysunków;
• problemy z geometrią na naukę matematyki;
• trudności z odnajdywaniem się na mapie, rozpoznawaniu kierunków świata.

Symptomów zaburzeń percepcji wzrokowej na każdym z etapów może być oczywiście więcej, mogą one występować z różnym nasileniem.

Problemy z percepcją wzrokową spowodowane wadami wzroku, czyli fizjologicznymi nieprawidłowościami w pracy analizatora wzrokowego leczymy w sposób medyczny: poprzez korekcję okularową, noszenie soczewek, czy stosowanie zabiegów medycznych, np. usuwania zeza, zaćmy, itp. Co jednak zrobić, gdy mamy do czynienia z występowaniem zaburzeń typu korowego, czyli związanych z budową mózgu? W tym wypadku zwykle - po diagnozie specjalistycznej w poradni psychologiczno-pedagogicznej, stwierdza się zaburzenia typu percepcyjnego (z wykluczeniem wady wzroku) oraz zaleca odpowiednie ćwiczenia.

Na etapie klas I-III, czyli na pierwszym etapie edukacyjnym, jak również w klasie 0 mówmy o ryzyku dysleksji, czyli specyficznych zaburzeń w uczeniu się, spowodowanych zaburzeniami w percepcji wzrokowej (lub/i słuchowej) oraz zaleca zajęcia korekcyjno-kompensacyjne lub dedykowane uczniom z grupy ryzyka. Na pierwszym etapie edukacyjnym jest czas na wyćwiczenie obniżonych funkcji, aby skompensować je i poradzić sobie z występującymi deficytami.

Na drugim etapie edukacyjnym, tj. w klasach 4-8, odbywa się zwykle badanie kontrolne w poradni celem sprawdzenia efektywności prowadzonej pracy. Jeśli mimo wytężonego wysiłku ze strony dziecka, problemy utrzymują się, a nawet pogłębiają - mówimy o stwierdzeniu specyficznych zaburzeń w uczeniu się. Nie oznacza to niestety końca ćwiczeń: od dyslektyków wymaga się regularnej i systematycznej pracy nad rozwijaniem percepcji wzrokowej (lub/i słuchowej), aby osiągali jak najlepsze wyniki w edukacji, co przełoży się na radzenie sobie w dorosłym życiu.

Jakie ćwiczenia sprzyjają rozwijaniu percepcji wzrokowej?

Na pewno warto skupić się na więcej niż jednej grupie ćwiczeń, dopasowywać je do wieku, możliwości i preferencji dziecka, nastolatka. Pomocne mogą okazać się ćwiczenia na materiale konkretnym, zwykle obrazkowym, np.:

• dobieranie w par takich samych obrazków;
• wyszukiwanie różnic w obrazkach;
• wskazywanie czego na obrazku brakuje;
• dobieranie obrazka i jego nazwy, napisanej słownie;
• dobieranie cieni do obrazków;
• porządkowanie historyjek obrazkowych;
• układanie całości z części: najpierw układanki płaski typu puzzle, następnie przestrzenne;
• rozlokowywanie elementów według instrukcji: nad, pod obok, przy, za, itp.;
• kategoryzowanie elementów: części ciała, owoce, zwierzęta, pojazdy, itp.;
• układanie obrazków w kolejności, np. od najmniejszego do największego;
• nazywanie elementów na obrazkach, czynności;
• dobieranie części obrazka do całości, czego brakuje?

Ciekawe na pewno okażą się ćwiczenia z wykorzystaniem figur geometrycznych, np.:

• dobieranie jednakowych figur, układanie z nich obrazków według wzoru;
• kategoryzowanie figur według kolorów, kształtu, wielkości;
• obrysowywanie figur jedną i drugą ręką;
• dorysowywanie w figurach brakujących elementów, np. półkole - koło.

Z dziećmi w wieku szkolnym warto przeprowadzać ćwiczenia na materiale literowym, w tym:

• segregowanie liter, np. szukanie liter a, o, k w rozsypankach literowych;
• zaznaczanie w wyrazach danych liter czy sylab, np. różnymi kolorami;
• dobieranie w pary takich samych liter z rozsypanki, można się posługiwać różnymi pomocami, np. klockami z literkami.

Pomocna w ćwiczeniach percepcji wzrokowej okazuje się również praca nad doskonaleniem pamięci wzrokowej, w tym:

• odtwarzanie z pamięci obrazków, słów, rysowanie z pamięci, odtwarzanie układów z klocków;
• odtwarzanie ciągów logicznych z pamięci.

Percepcję wzrokową możemy również ćwiczyć od najmłodszych lat w formie zabawy, ciekawymi propozycjami są zabawy typu:

• co zniknęło, zmieniło miejsce? - ćwiczenie pamięci wzrokowej;
• gry typu memory, dooble, puzzle płaskie i trójwymiarowe;
• budowanie z klocków konstrukcji przestrzennych oraz według instrukcji;
• uzupełnianie labiryntów, tworzenie ich;
• domino obrazkowe oraz wyrazowe;
• gry logiczne typu "co do czego pasuje?";
• naśladowanie sekwencji ruchów;
• ćwiczenia ruchowe: rysowanie kształtów rękami, gra w klasy.

Przy wykonywaniu czy już samym planowaniu ćwiczeń możemy się doskonale bawić, ponieważ wiele z pomocy można z powodzeniem stworzyć samodzielnie, np. gdy dziecko nie lubi gotowych puzzli, możemy je wykonać, np. z pociętego obrazka czy zdjęcia. Zadaniem pociechy czy ucznia jest złożenie zdjęcia i odgadnięcie, co przedstawia obrazek.

Doskonalenie percepcji wzrokowej można przeprowadzać w każdym wieku, bez względu na to, czy dostrzegamy zaburzenia w przebiegu tego procesu, czy też nie. Bardzo wskazane jest zwłaszcza ćwiczenie pamięci wzrokowej, która - nie da się ukryć - osłabia się znacznie z wiekiem.

Pamiętajmy, aby przy planowaniu pracy korekcyjnej czy ćwiczeń usprawniających percepcję wzrokową, trzymać się kilku istotnych zasad:

• ćwiczenia powinny być wykonywane chętnie przez daną osobę, powinny być więc ciekawe i różnorodne;
• najlepiej przeplatać mniej lubiane ćwiczenia tymi bardziej lubianymi, aby nie zniechęcić do pracy, zwłaszcza dzieci w wieku szkolnym dla których ta praca jest dodatkowych wysiłkiem poza nauką bieżącą;
• ćwiczenia powinny być dostosowane do wieku i umiejętności danej osoby;
• praca powinna być prowadzona regularnie i systematycznie, aby przynosiła efekty.

Doskonalmy swoją percepcję wzrokową, w tym spostrzegawczość i pamięć, dając sobie możliwość widzenia otaczającego nas świata w sposób jeszcze ciekawszy i pełniejszy.