Rodzina a rozwój dziecka
Rzeczywistość pedagogiczna jest zbyt bogata i złożona, by własne doświadczenia, intuicje, wzory dobrej pracy innych mogły stanowić dostateczną podstawę dla sprawnego i skutecznego oddziaływania pedagogicznego. Aby sprawnie i skutecznie nauczać trzeba wnikliwie obserwować, analizować i rozumieć zjawiska i mechanizmy psychospołeczne w życiu młodzieży.
Znajomość psychologii może zapobiec uproszczeniom w ocenie i rozumieniu uczniów. Coraz powszechniejsze staje się przekonanie, że wyniki nauczania i wychowania zależą w niemałej mierze od tego jakie tworzą się u uczniów postawy do nauki, szkoły, nauczycieli. Uznaje się, że istotny wpływ na ogólny rozwój dzieci, a w szczególności na sferę społeczno-moralną oraz karierę szkolną ma przede wszystkim środowisko rodzinne lub opiekuńcze. Rodzina jest pierwszą, podstawową komórką społeczną w życiu każdego dziecka. To w rodzinie dziecko nawiązuje swe pierwsze kontakty z innymi ludźmi, zdobywa pierwsze doświadczenia z dziedziny życia społecznego, uczy się zaspokajania potrzeb oraz przyswaja określone wzorce zachowań, które stają się podwaliną i zaczątkiem rozwoju społecznego, rzutując w decydujący sposób na całe jego przyszłe życie. Rodzina porównywana jest do pierwszego "laboratorium psychologicznego, w którym dziecko uczy się kontaktów z drugim człowiekiem, poznaje swoje możliwości i rozwija osobowość". Dobra atmosfera rodzinna stworzona dziecku od samego urodzenia, prawidłowa wewnętrzna struktura życia rodzinnego, właściwe stosunki między rodzicami i dziećmi oraz między małżeństwem, dobry przykład rodziców są warunkami prawidłowego rozwoju psychicznego dziecka i właściwego przygotowania go do życia.
Rodzina decyduje przez układ swoich stosunków, przez poziom i atmosferę, jaką reprezentuje, przez opiekę jakiej udziela dziecku o takim stopniu i poziomie jego uspołecznienia, które pozwolą mu na włączenie się w dalsze życie społeczeństwa. Ważnym elementem w życiu każdego człowieka jest proces nauczania. O tym, jak będzie on przebiegał, jakie przyniesie rezultaty, w głównej mierze decyduje środowisko rodzinne, z którego jednostka się wywodzi. Stosunek ucznia do szkoły i nauczycieli, jego samopoczucie w gronie rówieśników w dużej mierze zależą od cech osobowości, od postaw i nawyków obcowania z ludźmi, wpojonych dziecku przez dom rodzinny.
Czynniki oddziaływania środowiska rodzinnego na dziecko
Oddziaływanie środowiska rodzinnego na dziecko ma istotny wpływ na jego funkcjonowanie w zespole klasowym. Do podstawowych czynników tego oddziaływania należą:
- czynniki społeczno-ekonomiczne, określające pozycję społeczną i ekonomiczną rodziny;
- czynniki kulturalne, określające poziom kultury życia codziennego ( wykształcenie rodziców, poziom potrzeb kulturalnych );
- czynniki pedagogiczne, określające metody i środki w wychowaniu dzieci ( warunki opieki nad dzieckiem, normy i wartości przekazywane dziecku w procesie wychowania, nagrody i kary itd. );
- czynniki psychologiczno-społeczne, określające strukturę rodziny, stosunki wewnątrzrodzinne i właściwości osobowości rodziców.
Każdy z w/w czynników z racji swojego faktycznego znaczenia albo z powodu powiązań z innymi czynnikami środowiska rodzinnego może być hipotetycznie uznany za znaczący w rozwoju psychicznym dziecka. Stąd też we współczesnych badaniach nad problematyką psychologicznego oddziaływania rodziny szuka się zależności między zespołami czynników a całokształtem funkcjonowania dziecka.
Styl wychowawczy rodziców
Znawcy psychologii rodziny, do których m.in. można zaliczyć E.W. Burgessa, M. Ziemską, J. Rembowskiego, w rozważaniach nad wpływem rodziny na funkcjonowanie dziecka w społeczeństwie ( w tym również w środowisku szkolnym ) szczególną rolę przypisują postawom rodzicielskim oraz stylom wychowawczym rodziców, w zależności od układów tworzących je składników.
Stosunek emocjonalny do dziecka
Pierwszy składnik stylu wychowawczego to stosunek emocjonalny do dziecka. Jego wskaźnikiem jest rodzaj uczuć okazywanych dziecku, a także stopień zainteresowania jego potrzebami. Przyjazna atmosfera rodzinna - otoczenie dziecka życzliwością, serdecznością, troskliwością i czułością - dostarcza mu dodatnich doświadczeń. Na gruncie tego typu doświadczeń społecznych dziecka kształtuje się jego życzliwe nastawienie względem ludzi z szerszego otoczenia społecznego. Tak wychowane dziecko chętnie i łatwo nawiązuje kontakty z rówieśnikami i osobami dorosłymi, a te kontakty stają się dla niego źródłem nowych wartościowych doświadczeń społecznych. Natomiast negatywny stosunek emocjonalny osób z najbliższego otoczenia dziecka, brak życzliwości, przykra atmosfera domowa - dostarcza dziecku złych doświadczeń, które spełniają niekorzystną rolę w procesie uspołeczniania. Tego typu doświadczenia powodują często trudności w nawiązywaniu kontaktów z rówieśnikami, przy czym kontakty te często bywają źródłem dalszych, przykrych doświadczeń społecznych, co pociąga za sobą zaburzenia rozwoju społecznego, wywoływanie w jego zachowaniu tendencji do izolacji lub pojawienia się skłonności do konfliktów.
Wymagania stawiane dziecku przez rodziców
Drugim składnikiem stylu wychowawczego mającym wpływ na funkcjonowanie ucznia w środowisku szkolnym są wymagania stawiane mu przez rodziców. Właściwie formułowane wymagania stanowią dla dziecka praktyczną naukę zasad postępowania i norm współżycia. Zbyt częste stosowanie nakazów i zakazów ( zwłaszcza w rygorystycznej formie ) wywołuje w konsekwencji bunt i sprzeciw. dziecko staje się nerwowe, agresywne, nie potrafi zgodnie współdziałać w zespole klasowym, przejawia tendencje do zaborczości i uporu. Zbyt wysokie wymagania ze strony rodziców są dla ucznia źródłem powtarzających się niepowodzeń, pozbawiają wiary we własne siły i możliwości, powodują poczucie niższości w oczach zarówno rodziców jak i kolegów z klasy. Zbyt niskie wymagania mogą być dla dziecka źródłem łatwych sukcesów, osiąganych minimalnym kosztem. U tak traktowanych dzieci występuje tendencja do zawyżonej samooceny i nadmiernej potrzeby osiągnięć.
Stopień kontroli zachowania i osiągnięć szkolnych dziecka
Trzecim składnikiem stylu wychowawczego rodziców wpływających na funkcjonowanie ucznia w zespole klasowym jest stopień kontroli zachowania i osiągnięć szkolnych dziecka. Stopień kontroli dziecka może być bardzo zróżnicowany - od zbyt wysokiego ( przesadne kontrolowanie czynności i osiągnięć dziecka ), poprzez właściwy ( oparty na zaufaniu rodziców i dawaniu dziecku rozumnej swobody ), aż do niskiego ( wyrażającego się brakiem zainteresowania dzieckiem oraz jego osiągnięciami ). Zarówno zbyt wysoki, jak i zbyt niski stopień kontroli ze strony rodziców wpływa negatywnie na osiągnięcia szkolne oraz na kontakty społeczne uczniów. Przesadne interesowanie się i ingerowanie w sprawy szkolne powoduje uzależnienie się dziecka od rodziców, zahamowanie własnej samodzielności i inicjatywy, odizolowanie od grupy rówieśników, co w konsekwencji prowadzi do niepowodzeń szkolnych. Zbyt wysoki stopień kontroli jest z kolei często wyrazem braku zainteresowania rodziców dzieckiem, co sprowadza się generalnie do negatywnego w skutkach funkcjonowania ucznia w środowisku szkolnym ( trudności w nauce, nieprawidłowe zachowanie względem kolegów i nauczycieli, lekceważący stosunek do szkoły itp. ).
System kar i nagród
Ostatnim składnikiem stylu wychowawczego rodziców jest system kar i nagród. Przewaga kar wiąże się z negatywnym stosunkiem emocjonalnym do dziecka i może wytworzyć u niego poczucie lęku i zagrożenia, co pośrednio wpływa na zahamowanie aktywności oraz na zaniżoną samoocenę. Sytuacja ta może spowodować ukształtowanie się u ucznia motywacji egocentrycznej. Częste karanie stanowi dla dziecka model zachowań agresywnych, gdy tymczasem wychowanie oparte na nagradzaniu dostarcza dziecku wzorów pozytywnych zachowań społecznych.
Osobowość i zachowanie się dzieci zależą od liczby i rodzaju rodzeństwa, które posiadają. Dzieci najstarsze często przejawiają postawę egoistyczną, kłótliwą i pesymistyczną. Dziecko najmłodsze, z kolei, cechuje przewrażliwienie, drażliwość, postawa pretensjonalna, a również i postawa optymistyczna w związku z tym, że rodzice najwięcej się nim opiekują i jego pewność co do miłości rodziców nie ulega z reguły zachwianiu. Dzieci jedyne wykazują postawy bardziej samodzielne, dominujące niż dzieci nie jedyne. W miarę jak dziecko się rozwija coraz silniejszy wpływ na jego postawy i opinie uzyskują jego koledzy, przyjaciele i grupy rówieśnicze.
Rodzina a popularność ucznia w klasie
Współczesny system szkolny jest systemem klasowo - lekcyjnym. Klasy składają się z uczniów znajdujących się na podobnym szczeblu rozwoju psychicznego i fizycznego, przejawiających podobne potrzeby, pragnienie i zainteresowania. Na tym podłożu w klasie samorzutnie formują się ściślejsze powiązania, występuje zróżnicowanie pozycji i ról, pojawiają się przywódcy, tworzą się węższe grupki przyjaciół. Opanowanie wiadomości przez uczniów odbywa się mniej lub więcej sprawnie zależnie od klimatu panującego w klasie, wzajemnej życzliwości i pomocy. Jedni uczniowie są popularni i lubiani w klasie inni nie.
Okazuje się, że czynniki rodzinne wpływają znacząco na popularność ucznia w klasie. Z reguły bardziej popularne i lubiane są dzieci inteligentne (jednak nie najbardziej inteligentne) dobrze się uczące, koleżeńskie, grzeczne, posiadające tak zwane wyczucie społeczne, czyste, śmiałe, pewne siebie, o atrakcyjnym wyglądzie. Oczywiście zachodzą tu zróżnicowania w zależności od płci. Wśród chłopców popularność zapewniają walory męskie: stanowczość, energia, siła fizyczna, sprawność sportowa. Wśród dziewcząt: czysty estetyczny wygląd, takt, spokój, dobre maniery. Dzieci pochodzące z rodzin, w których panuje dobra atmosfera są bardziej popularne niż dzieci z rodzin o atmosferze konfliktowej. Dzieci średnie zdobywają łatwiej uznanie niż dzieci najstarsze i najmłodsze. Duży wpływ na popularność ma pozycja społeczno - ekonomiczna rodziców. Dzieci bardziej popularne pochodzą z rodzin o wyższej kulturze, z rodzin lepiej sytuowanych materialnie.
Podsumowanie
Prawidłowe funkcjonowanie środowiska rodzinnego ( ciepła i serdeczna atmosfera, zaspokajanie podstawowych potrzeb, silna więź emocjonalna między członkami rodziny ) wpływa pozytywnie na rozwój intelektualny i społeczny ucznia. Natomiast naruszenie więzi emocjonalnych w rodzinie, wadliwy klimat wzorców, norm moralnych, rodzi wiele dysfunkcji w zachowaniu młodego człowieka, daje podłoże konfliktów i negatywnego funkcjonowania w zbiorowości szkolnej. U dziecka odrzuconego przez rodziców, niedarzonego uwagą tworzy się postawa wroga i nieufna nie tylko do rodziców, lecz w ogóle do ludzi. Postawa ta łączy się z agresywnością. Dziecko nadmiernie surowo traktowane w rodzinie przejawia bądź postawę lękową i skłonność do podporządkowania się we współżyciu, bądź postawę agresywną. Dziecko rozpieszczone przeważnie staje się zarozumiałe, egocentryczne, mało wyrozumiałe. Dzieci rodziców niezrównoważonych emocjonalnie, nerwicowych również wykazują postawy utrudniające zdrowe dostosowanie. Niezgoda rodziców, surowe kary, zbytni nadzór utrudniają zdobycie uznania w grupie rówieśniczej.