Rodzina zastępcza - zawodowa i niezawodowa. Kto może zostać rodziną zastępczą?
Rodziną zastępczą nazywamy małżeństwo lub jedną osobę, którzy decydują się wychowywać nieletnie dziecko, jednoczenie nie będąc jego biologicznymi rodzicami (rodzicem). Inaczej mówiąc to rodzaj pieczy zastępczej, kiedy ludzie opiekują się dzieckiem ponieważ jego rodzice nie mogą tej opieki sprawować z różnych przyczyn.
Jakie są typy rodzin zastępczych, na czym polega bycie rodzicem zastępczym i jak nim zostać? I wreszcie, co daje bycie rodzicem zastępczym? Jakie zalety i wady na podjęcie takiego zobowiązania?
Rodzaje rodzin zastępczych
Wyróżniamy rodzinę zastępczą zawodową oraz niezawodową.
Rodzina zastępcza zawodowa to rodzaj pieczy zastępczej, w którym opiekunowie zastępczy zostają niejako zatrudnieni do opieki nad dziećmi. Bycie ich opiekunami stanowi dla nich rodzaj pracy, za który jeden z nich otrzymuje stosowne wynagrodzenie. Podstawą bycia rodziną zawodową jest zawarcie umowy z Prezydentem RP na co najmniej 4 lata, kiedy to opiekunowie zobowiązują się sprawować pieczę nad dzieckiem lub dziećmi.
Rodzaje zawodowej rodziny zastępczej
Wyróżniamy dwa rodzaje zawodowej rodziny zastępczej. Są to:
- rodzina zawodowa interwencyjna - do tego typu rodzin kierowane są dzieci z tak zwanej interwencji, czyli np. odebrane rodzicom po przemocy domowej. Pobyt dziecka w takiej rodzinie trwa do 4 miesięcy. Następnie kierowane są do rodzin zastępczych niezawodowych, do domu dziecka lub adopcji (jeśli ureguluje się ich sytuacja prawna).
- rodzina zawodowa specjalistyczna - do takich rodzin kierowane są dzieci ze specjalnymi potrzebami, w tym dzieci niepełnosprawne, nieletnie matki z dziećmi czy małoletni z trudnościami emocjonalnymi.
Rodzina zastępcza niezawodowa
Rodzina zastępcza niezawodowa to osoby lub osoba, które pełnią funkcję opiekunów na podstawie pozytywnego przejścia cyklu szkoleń. Wyróżniamy dwa, podstawowe typy rodziny zastępczej niezawodowej. Pierwszy z nich to rodzina zastępcza spokrewniona, kiedy pieczę nad małoletnim sprawują osoby z nią spokrewnione, najczęściej pełnoletnie rodzeństwo, dziadkowie lub dalsza rodzina. W przypadku rodziny zastępczej niespokrewnionej opiekunami są osoby dla dziecka obce, nie łączą ich więzy krwi.
Rodzina zastępcza a adopcyjna
Wiele osób mylnie stosuje zamiennie pojęcie rodziny zastępczej oraz adopcyjnej. Nie jest to rozumowanie poprawne, ponieważ zostanie rodzina zastępczą oraz adopcyjną to zupełnie różne pojęcia prawne. W przypadku rodziny zastępczej nie powstają więzy prawne oraz rodzinne pomiędzy opiekunami a ich małoletnim wychowankiem. Dziecko nie zostaje przysposobione, nie nosi nazwiska opiekunów ale mogą oni posiadać możliwość podejmowania decyzji, istotnych dla życia dziecka, np. w kwestii wyboru szkoły czy leczenia małoletniego. Dzieje się tak w przypadku, gdy rodzicom biologicznym władza zostaje ograniczona lub odebrana. Ponadto, opiekunowie zastępczy otrzymują wsparcie finansowe z powiatowego centrum pomocy rodzinie do wykorzystania na adaptację pomieszczeń w domu lub mieszkaniu oraz wyposażenie niezbędne do przyjęcia określonej liczby dzieci. Kandydaci na opiekunów nie mają wpływu na to, jakie dzieci trafią do nich pod opiekę. Mogą jednak przedstawić swoje preferencje, zwłaszcza w przypadku, gdy posiadają już dzieci biologiczne lub wychowanków w rodzinie zastępczej. Rodzic zastępczy wsparcie pieniężne otrzymuje również po przyjęciu dziecka lub dzieci. Środki te przeznacza na finansowanie codziennych potrzeb wychowanków.
Z kolei rodziną adopcyjną możemy zostać dla dziecka, których rodzice są całkowicie pozbawieni władzy rodzicielskiej (zostanie im odebrana sądownie lub się jej zrzekną, np. przez oddanie dziecka do okna życia po urodzeniu) albo też rodzice biologiczni nie żyją. W tym przypadku ma miejsce przysposobienie dziecka, małoletni nosi ich nazwisko i opiekunowie uznają dziecko za własne. Rodzic adopcyjny nie otrzymuje żadnego wsparcia finansowego, wszelkie potrzeby dziecka pokrywa z własnych środków. Jednym z kryterium bycia rodziną adopcyjną jest bowiem kryterium dochodowe.
Rodzina zastępcza adopcyjna
Rodzina zastępcza a rodzinny dom dziecka
Nie należy mylić również rodziny zastępczej z rodzinnym domem dziecka. To rodzina, która przypominać może biologiczną rodzinę wielodzietną, w której wychowują się dzieci, których rodzice nie mogą sprawować nad nimi opieki. Rodzinny dom dziecka jest zwykle prowadzony przez parę małżeńską, która wcześniej przychodzi odpowiednie szkolenie. Do rodzinnych domów dziecka kierowane są zwykle rodzeństwa wielodzietne oraz dzieci starsze, które mają mniejszą szanse na adopcję. Umowę na zorganizowanie rodzinnego domu dziecka podpisujemy na co najmniej 5 lat. Jednocześnie w domu może przebywać do 8 dzieci.
Jak zostać rodziną zastępczą?
Aby zostać rodziną zastępczą, należy skontaktować się z powiatowym centrum pomocy rodzinie. Tam ma miejsce postępowanie kwalifikacyjne, na które składa się rozmowa z kandydatami, tak zwany wywiad środowiskowy, badania psychologiczne oraz cykl szkoleń, mający na celu przygotowanie do sprawowania należytej opieki nad dzieckiem lub dziećmi.
Kto może zostać rodziną zastępczą?
W naszym kraju rodziną zastępczą może zostać osoba lub osoby (małżeństwo), które:
- korzystają z pełni praw obywatelskich;
- posiadają stałe miejsce zamieszkania,
- nie zalegają z obowiązkiem alimentacyjnych wobec dzieci biologicznych;
- w stosunku do dzieci biologicznych nie mają ograniczonej ani odebranej władzy rodzicielskiej;
- posiadają stałe źródło utrzymania, pozwalające na zapewnienie bytu sobie i dzieciom.
Niezbędne jest także przejście badań lekarskich, które pozwolą stwierdzić, że nie ma przeciwwskazań zdrowotnych do pełnienia funkcji opiekuna zastępczego. Istotna jest także kwestia niekaralności kandydata na opiekuna zastępczego.
Czy dziecko z rodziny zastępczej może zostać adoptowane?
Dziecko umieszczane jest w rodzinie zastępczej, jeśli jego sytuacja prawna jest niejasna, czyli np. rodzice nie są pozbawieni władzy rodzicielskiej, kontaktują się z dzieckiem, sąd dał im czas na ułożenie życia prywatnego i zawodowego tak, aby byli stanie należycie zająć się dziećmi. Jeśli jednak w czasie pobytu dziecka u opiekunów zastępczych ich sytuacja zostanie uregulowana, czyli oboje rodzice zostaną pozbawieni władzy rodzicielskiej lub ustalone zostanie, że nie żyją, dziecko automatycznie jest zaklasyfikowane do adopcji. Nie oznacza to też, że opiekunowie zastępczy maja pierwszeństwo w ich przysposobieniu, nawet, jeśli wyrażają taką wolę. Są oczywiście brani pod uwagę i na ich korzyść przemawia wykształcona już więź emocjonalna między dzieckiem a nimi oraz pozostałymi domownikami. W procesie adopcyjnym pośredniczy jednak już nie powiatowego centrum pomocy rodzinie, a ośrodek adopcyjny. W przypadku dziecka powyżej 13 roku życia musi ono wyrazić zgodę na adopcję oraz zmianę nazwiska.
Rodzina adopcyjna
Usamodzielnienie się wychowanka
Rodzicami jesteśmy całe życie, opiekujemy się bowiem naszymi rodzonymi pociechami nawet wtedy, gdy już są samodzielne i pełnoletnie, a ja sprawa ma się w przypadku wychowanków w rodzinie zastępczej? W tym wypadku mówimy o usamodzielnianiu się wychowanków, czyli procesie, który ma na celu osiągnięcie samodzielności po ukończeniu 18 roku życia. Samo usamodzielnianie rozpoczyna się jednak w chwili, gdy wychowanek kończy 17 lat. Jeśli po osiągnięciu pełnoletności zdecyduje się opuścić rodzinę zastępczą, otrzymuje wsparcie finansowe od instytucji, organizującej piecze zastępczą, może jednak dalej kontynuować edukację oraz podejmować próby znalezienia pracy. Za zgodą opiekunów może jednak pozostać w rodzinie, dalej się uczyć, a nawet pracować, nie dłużej jednak niż do ukończenia 25 roku życia. Kontakt z rodzicami zastępczymi oraz rodzeństwem, jakie miał w tej rodzinie (biologicznym i przybranym) może jednak utrzymywać do końca życia.
Wyzwania rodziny zastępczej
Wiemy już, czym jest rodzina zastępcza, jak i kto może zostać rodzicem zastępczym oraz jak wygląda usamodzielnienie się wychowanka lub wychowanków. Czy warto więc decydować się na tak odważny krok i pełnić funkcję opiekuna zastępczego? Z jednej strony taka rola dawać może poczucie satysfakcji, gdyż podejmujemy się niesienia pomocy potrzebującym dzieciom, którym możemy dać ciepło, uczucie oraz wszelkie środki, pozwalające na stymulowanie rozwoju. Dziecko w rodzinie zastępczej odnaleźć może rodzinne ciepło, co zwykle trudno jest osiągnąć w placówce.
Do rodzin zastępczych trafiają dzieci z różnorodnymi trudnościami, w tym dzieci z rodzin patologicznych, sieroty czy dzieci niepełnosprawne. Problemami, z jakimi borykają się początkujący rodzice zastępczy są przede wszystkim:
- zły stan zdrowia dzieci, spowodowany zaniedbaniami w procesach leczenia, w tym brak regularnych badań, kontroli specjalistycznych, np. u okulisty, alergologa czy stomatologa;
- opóźnienie w nauce, które może ale nie musi być spowodowane opóźnieniem rozwojowym: dzieci, które trafiają do rodzin zastępczych mogły zaniedbywać zajęcia lekcyjne przy jednoczesnym prawidłowym rozwoju intelektualnym - zadaniem rodziców zastępczych jest jednak dbanie o osiąganie przez dziecko optymalnych wyników edukacyjnych, co wiązać się może z nadrabianiem zaległości czy organizowaniem korepetycji;
- problemy natury emocjonalnej, które wynikać mogą z przeżyć konkretnego dziecka, gdy trafia ono do nas tak naprawdę nie wiemy, co przeszło i jakie to odcisnęło na nim piętno - może była to śmieć rodzica, zabranie rodzica do zakładu karnego, przemoc fizyczna i psychiczna, itp. - zadaniem rodziców zastępczych jest w tym wypadku niesienie dziecku wsparcia, a w razie potrzeby korzystanie z pomocy specjalistów, w tym psychologa.
Nie są to jednak problemy, z którymi nie można sobie poradzić lub sprawy, które powinny ważyć o byciu lub niebyciu rodziną zastępczą. Każda z nich może bowiem liczyć na wsparcie powiatowych centrów pomocy rodzinie, gdzie pomoc niesie zespół specjalistów. Każdej rodzinie zostaje wyznaczony koordynator, którego zadaniem jest wspieranie opiekunów, motywowanie ich oraz w razie potrzeby pomoc w wyborze specjalistów, w tym lekarzy, psychologa czy terapeuty.