Uzależnienia behawioralne

Od czego można się uzależnić? Praktycznie od wszystkiego: palenia papierosów, picia alkoholu, jedzenia czekolady, zakupów ale i.... pewnych typowych dziś zachowań, w tym korzystania z mediów: komputera, telefonu, grania w gry, korzystania z mediów społecznościowych. Uzależnienia, w przypadku których uzależniamy się od pewnych czynności nazywamy uzależnieniami behawioralnymi.

Są one bardzo często diagnozowanym problemem psychologicznym w dzisiejszych czasach. Warto dowiedzieć się, jakie są rodzaje uzależnień behawioralnych, jakie są ich przyczyny, objawy i metody radzenia sobie w przypadku zauważenia pierwszych symptomów u siebie lub bliskiej osoby.

Przyczyny uzależnień behawioralnych

Istnieje wiele rodzajów uzależnień. Można je podzielić na te, które związane są z przyjmowaniem określonej substancji, to tak zwane uzależnienia biologiczne (palenie papierosów, picie alkoholu, narkotyki, lekomania) ale i te, które wiążą się z wykonywaniem określonej czynności, danej rzeczy, która staje się przedmiotem uzależnienia. Mówimy wtedy o uzależnieniach behawioralnych (związanych z zachowaniem).

Młodzi ludzie wiele czasu spędzają w świecie wirtualnym, więc na tego typu uzależnienia są wyjątkowo narażeni. Co jeszcze może być czynnikiem, zwiększającym ryzyko uzależnienia się? Istnieje w psychologii coś takiego jak osobowość skłonna do uzależnień. Nie jest to jednostka chorobowa ale zespół cech, które sprawiają, że łatwiej niż inni uzależniamy się od pewnych substancji czy czynności. Osoby o tym typie osobowości są zwykle skłonne do przeżywania lęku i innych negatywnych emocji, uległe, mało pewne siebie.

O wiele łatwiej się uzależnić poprzez proces uczenia się, czyli modelowania. Kto jest w tym wypadku modelem? Zwykle osoba znacząca dla dziecka / nastolatka: rodzic, starsze rodzeństwo, przyjaciel. Młodzi ludzie, obserwując mamę, która pociesza się kolejną parą butów, tatę, który w nerwach zawsze zapala papierosa czy starszego brata, który na trudności szkolne reaguje włączeniem gry w komputerze.... uważają, że to działa i chcą robić to samo, zachowywać się podobnie i radzić sobie z tym, co trudne.

Uzależnienia mają również swoje biologiczne wyjaśnienie: za mechanizm uzależniania się odpowiada układ nagrody w naszym mózgu - gdy wykonujemy czynność, która sprawia nam radość, np. zakupy czy przeglądanie internetu - w naszym mózgu pojawia się informacja, że jest to nagroda, coś przyjemnego i oczywiście... chcemy to robić jak najczęściej. Nie uzależniamy się zwykle od rzeczy nieprzyjemnych dla nas, np. prania i prasowania...

Jak rozpoznać sygnały uzależnienia behawioralnego?

Nie zawsze jest łatwe rozpoznanie sygnałów uzależnienia. Warto jednak zwrócić uwagę na zmiany w zachowaniu danej osoby, w tym to, że dana czynność staje się najważniejsza, stale chce to robić, poświęca jej cały wolny czas z pominięciem innych, np. czasu spędzanego z rodziną i znajomymi.

Podczas wykonywania danej czynności osoba jest wyjątkowo szczęśliwa, podekscytowana, nadmiernie pobudzona. Gdy próbujemy przerwać zainteresowanie dziecka daną czynnością, odebrać mu możliwość wykonywania jej - reaguje złością, buntem, płaczem, smutkiem, w skrajnych przypadkach mogą pojawiać się nawet myśli samobójcze.

W momencie odstawienia mogą pojawić się objawy somatyczne, jak w przypadku uzależnień od substancji psychoaktywnych: bóle głowy i brzucha, duszności, trudności ze snem i apetytem, problemy z koncentracją, a nawet omamy i urojenia.

Oczywiście w skrajnych przypadkach widoczny jest konflikt między daną osobą a otoczeniem, rodzina nie rozumie potrzeby stałego poświęcania czasu danej czynności, dana osoba się złości, czuje się nierozumiana ale nie chce zmienić swojego zachowania, narasta złość, frustracja, poczucie bezradności po stronie rodziny.

Przykłady uzależnień behawioralnych

O uzależnieniach behawioralnych mówimy, gdy nałogowo wykonywane są pewne czynności, np.:

• korzystanie z telefonu, internetu, granie w gry na komputerze;
• hazard;
• robienie zakupów;
• jedzenie - kompulsywne objadanie się lub przesadne dbanie o to, aby jeść zdrowo (ortoreksja)
• ozdabianie ciała, np. wykonywanie tatuaży, piercing;
• opalanie się (tanoreksja)
• pracowanie, tak zwany pracoholizm;
• ... i wiele innych.

Obecnie współczesna psychologia wiele badań poświecą na uzależnienia behawioralne, związane z nowymi mediami.

Dalej przegląd najczęściej diagnozowanych uzależnień behawioralnych, w przypadku których uzależniamy się od pewnych czynności, zachowań.

^{Uzależnienie od telefonu komórkowego}

Uzależnienie od telefonu komórkowego

Uzależnienie od telefonu komórkowego (posiadania i korzystania z niego) pojawiło się około 15-20 lat temu, gdy upowszechniło się posiadanie tych urządzeń. Uzależnienie może obejmować posiadanie coraz to nowszych modeli telefonu ale przede wszystkim korzystanie z telefonu - przeglądanie internetu, mediów społecznościowych i granie w gry na telefonie.

Osoby uzależnione

• chcą mieć cały czas telefon przy sobie (włączony!)
• przeraża je wizja, że nie są "online", rozładowany lub zepsuty aparat;
• telefon uznają za podstawowe narzędzie do komunikacji z innymi;
• stale coś sprawdzają na telefonie, przeglądają.

Skąd się bierze uzależnienie od telefonu komórkowego?

Na pewno nie bez przyczyny jest dostępność do telefonów komórkowych, jeszcze jakiś czas temu nabycie telefonu było sporym wydatkiem, dziś można kupić smartfon na niewielkie pieniądze, czasami nawet za złotówkę, gdy zdecydujemy się na abonament, wiele punktów oferuje zakupów telefonów na raty.

Ponadto, telefon daje dostęp do sieci, nieograniczonego świata wirtualnego, w którym znikają wady, kompleksy, każdy może być kim chce i jaki chce… Nie oszukujmy się, ta wizja kusi i… szybko uzależnia, zwłaszcza młodych ludzi, chociaż nie tylko.

Skutki uzależnienia od telefonu komórkowego

Głównym skutkiem uzależnienia od telefonu komórkowego jest oczywiście stopniowa izolacja społeczna, trudność z nawiązywaniem relacji międzyludzkich. Pojawiają się również problemy natury fizjologicznej, w tym trudności ze wzrokiem, słuchem, wahania nastroju, impulsywność, problemy ze snem i apetytem (również przez promieniowanie z urządzenia).

Uzależnienie od telefonu jest nowym uzależnieniem ale równie groźnym, co inne rodzaje, wymaga pogłębionej diagnozy i terapii, w niektórych wypadkach specjalistycznej.

^{Uzależnienie od hazardu}

Uzależnienie od grania w gry hazardowe

Uzależnienie od hazardu, w tym grania w gry w kasynie czy w sieci jest uzależnieniem nowym, jego początki mogą mieć związek z trudnościami finansowymi ale niekoniecznie, czasami pierwsze zetkniecie z hazardem jest wynikiem ciekawości.

Osoby uzależnione

• wszystkie oszczędności wydają na gry hazardowe, stale chcą się odegrać;
• wierzą w powodzenie, wielką wygraną;
• grają coraz bardziej ryzykownie.

Skąd bierze się ten rodzaj uzależnienia?

Uzależnienie od hazardu może mieć początki w problemach finansowych ale również nie bez znaczenia są czynniki psychologiczne: hazard wciąga osoby o skłonnościach do kontrolowania (poprzez gry chcą kontrolować to, co dzieje się z ich życiem) ale również mało pewne siebie, uległe - osobowość skłonna do uzależnień.

Skutki uzależnienia od hazardu

Głównym skutkiem jest stopniowa izolacja społeczna, trudność z nawiązywaniem relacji międzyludzkich. Na skutek różnorodnych wyników w grach pojawiać się mogą wahania nastroju, impulsywność, problemy ze snem i apetytem, nerwowość, związana z przegrywaniem, agresja słowna i fizyczna.

Pośrednim skutkiem uzależnienia od hazardu są oczywiście problemy finansowe, zadłużanie się. Uzależnienie to również jest nowym uzależnieniem ale bardzo groźnym, co inne rodzaje, wymaga diagnozy i terapii, w wielu wypadkach specjalistycznej.

^{Uzależnienie od zakupów (zakupoholizm)}

Uzależnienie od zakupów (zakupoholizm)

Uzależnienie od zakupów dotyczy głównie pań, odsetek cierpiących na nie panów jest niewielki. W pewnym stopniu na to uzależnienie cierpi wiele kobiet, jednak w skrajnej formie jest to zaburzenie wyjątkowo groźne. Obejmuje:

• chęć kupowania coraz to nowych rzeczy, czasami zupełnie niepotrzebnych;
• posiadanie kart lojalnościowych w wielu sklepach, polowanie dzięki nim na "okazje";
• spędzanie wielu godzin na zakupach, czy to w formie stacjonarnej czy online;
• wydawanie ogromnych ilości pieniędzy na zakupy każdego dnia.

Osoby uzależnione

• są na bieżąco z ofertami promocyjnymi, przecenami;
• stale coś kupują, mają coś nowego;
• zawsze wiedzą co i gdzie kupić.

Skąd bierze się ten rodzaj uzależnienia?

Bardzo często uzależnienia behawioralne wynikają z niezaspokojonych potrzeb, tak może być i w tym przypadku: nałogowe kupowanie ma nam zaspokoić inne potrzeby, np. potrzebę bliskości, przynależności, uznania, itp. W ten sposób rekompensujemy sobie niepowodzenia w innych sferach naszego życia. Zakupoholizm może być częstszy u osób samotnych lub w nieudanych związkach, bezdzietnych a marzących o potomstwie.

Skutki uzależnienia od zakupów

Głównym, choć nierzadko późno zauważanym skutkiem zakupoholizmu jest stopniowa izolacja społeczna, trudność z nawiązywaniem relacji międzyludzkich. U uzależnionych o wiele szybciej pojawiają się wahania nastroju, impulsywność, problemy ze snem i apetytem, nerwowość, agresja - objawy są więc tożsame z innymi rodzajami uzależnień behawioralnych.

Na skutek ciągłego kupowania pojawiają się także problemy finansowe, zadłużanie się, aby zrobić kolejne zakupy. Uzależnienie od zakupów, choć nie wydaje się groźne, może destrukcyjnie wpływać na nasze życie osobiste i zawodowe, zrujnować nasze finansowe. Obsesyjne kupowanie ma głębokie podłoże psychologiczne, zwykle wynika z niezaspokojonych potrzeb. Zakupoholizm bezwzględnie wymaga specjalistycznej terapii i pracy z psychologiem.

^{Uzależnienie od jedzenia}

Uzależnienie od jedzenia

Uzależnienie od jedzenia jest jednym z częściej diagnozowanych uzależnień behawioralnych. Znamy wiele zaburzeń odżywiania, takich jak anoreksja czy bulimia, które polegają na ograniczaniu przyjmowania posiłków lub objadaniu się oraz zwracaniu tego, co zjedliśmy. W przypadku uzależnień jest nieco inaczej.

Tutaj mamy do czynienia z kompulsywnym objadaniem się ale bez zwracania jedzenia czy przeczyszczania się. Objadamy się ponieważ "zajadamy" inne potrzeby czy stres, wśród przyczyn wymienić więc należy czynniki psychologiczne i emocjonalne. Jednym z uzależnień od jedzenia jest również ortoreksja, czyli przesadne koncentrowanie się na tym, aby odżywiać się zdrowo.

Skutki uzależnienia od jedzenia:

• przesadne koncentrowanie się na jedzeniu;
• zaniedbywanie innych sfer życia;
• trudność z nawiązywaniem relacji międzyludzkich;
• wahania nastroju, impulsywność, problemy ze snem;
• zaburzenia wagi, szybkie przybieranie na wadze (objadanie się) lub chudnięcie;
• problemy gastryczne.

Uzależnienie od jedzenia jest poważnym problemem, może prowadzić do niebezpiecznych konsekwencji, zwłaszcza dla naszego zdrowia fizycznego (problemy pokarmowe), należy je prawidłowo zdiagnozować oraz wdrożyć terapię specjalistyczną (spotkania z psychologiem).

^{Uzależnienie od ozdabiania ciała}

Uzależnienie od ozdabiania ciała

Uzależnienie od ozdabiania ciała to stosunkowo nowe uzależnienie, wiąże się z duża dostępnością do wielu form ozdabiania ciała - tatuaże, kolczyki. Nie do końca są znane przyczyny uzależnienia, wśród nich wymienia się czynniki środowiskowe i psychologiczne, np. niską samoocenę (chcemy podnieść ją poprzez dokonywanie zmian w ciele), liczne kompleksy, silne poczucie kontroli - poprzez nowe ozdoby ciała chcemy kontrolować to, jak wyglądamy.

Skutki uzależnienia od ozdabiania ciała

Obejmują zwykle problemy natury estetycznej, np. problemy ze skórą, ból w miejscu nowych ozdób i inne kwestie natury medycznej. W kwestii psychologicznej za to możemy spotykać się z negatywnym odbiorem społecznym.

Wiele osób może nie akceptować zmian, jakie wprowadzamy w swoim wyglądzie, może być to źle odbierane np. w miejscu pracy czy przez osoby starsze lub o konserwatywnych poglądach.  Uzależnienie od ozdabiania ciała może prowadzić do jego uszkodzeń, warto więc je zdiagnozować i rozpocząć leczenie.

^{Uzależnienie od opalania (tanoreksja)}

Uzależnienie od opalania (tanoreksja)

Uzależnienie od opalania to również nowe uzależnienie, które dotyka głównie kobiety. Dlaczego panie uzależniają się od opalania? Zwykle zaczyna się od tego, że chcą ładnie wyglądać latem, udają się więc do solarium, aby poprawić koloryt swojej skóry. Po pewnym czasie zaczynają dostrzegać, że ich skóra znów jest blada i przychodzi czas na kolejne sesje.

W tym przypadku wśród czynników wymienia się zwykle kwestie psychologiczne, w tym kompleksy oraz chęć poczucia się atrakcyjnym fizycznie. Uzależnienie może wiązać się oczywiście z poczuciem kontroli nad wyglądem własnego ciała.

Tanoreksja zaliczana jest w psychiatrii do zaburzeń osobowości, objawiających się zaburzeniami w postrzeganiu wyglądu, a dokładniej własnej skóry. Dla tanorektyczek jest ona zawsze "zbyt blada".

Skutki uzależnienia od opalania

Są one analogiczne do tych w przypadku ozdabiania ciała. Mamy do czynienia z kwestiami medyczno - estetycznymi ale i negatywnym odbiorem społecznym naszego wyglądu. Nałogowe opalanie może nieść bardzo negatywne konsekwencje dla naszego zdrowia i wyglądu fizycznego. Tanoreksję należy zdiagnozować i wdrożyć program terapeutyczny.

^{Uzależnienie od pracy (pracoholizm)}

Uzależnienie od pracy (pracoholizm)

Ostatnim - z pewnością wartym omówienia - uzależnieniem behawioralnym jest pracoholizm, czyli uzależnienie od pracy. Jest to poważny problem psychologiczny współczesnego świata.

Wśród przyczyn uzależnienia od pracy wymienia się wiele czynników, w tym:

• czynniki środowiskowe (podejście do pracy, wyniesione z domu rodzinnego lub te biedę w domu rodzinnym, co prowadzi do nałogowego pracowania i zarabiania pieniędzy z lęku przed powielaniem wzorca);
• nie bez znaczenia są również czynniki osobowościowe, w tym chęć zrobienia kariery, zarobienia pieniędzy;
• czynniki społeczne, w tym presja na zarabianie pieniędzy, bycia najlepszym pracownikiem, mobbing w pracy;
• czynniki psychologiczne, w tym samotność, bycie singlem, uciekanie w pracę po trudnych doświadczeniach, np. rozwodzie, itp.

Osoba uzależniona:

• spędza w pracy wiele czasu, również poza godzinami wykonywania obowiązków zawodowych;
• chce robić więcej, bierze dodatkowe zlecenia i obowiązki;
• jest chętna do podróży służbowych, delegacji, pracy w godzinach nadliczbowych ale i wykonywania obowiązków bez wynagrodzenia;
• poświęca czas pracy kosztem innych sfer życia, zaniedbując życie rodzinne i towarzyskie;
• nie ma czasu na swoje pasje ani zainteresowania;
• pracuje ponad swoje siły i możliwości, niejednokrotnie żyjąc niezdrowo, wspomagając się przy pomocy napojów energetycznych czy kawy.

Skutki uzależnienia od pracy

Jak w przypadku innych uzależnień warto wymienić w tym miejscu: izolacje społeczną, trudności w nawiązywaniu relacji, spłycenie tych już istniejących, problemy w związku i osłabienie relacji rodzinnych, brak pasji i zainteresowań, czasu wolnego, problemy natury zdrowotnej, problemy ze snem, apetytem, drażliwość, bóle głowy, brzucha, przemęczenie.

Pracoholizm jest często diagnozowanym uzależnieniem. Należy wdrożyć leczenie, w tym psychoterapią indywidualną, doskonałe efekty daje połączenie jej z sesjami grupowymi. Nieleczony pracoholizm może prowadzić do wypalenia zawodowego, depresji czy innych chorób.

Uzależnienie behawioralne u dzieci i młodzieży

Bycie rodzicem we współczesnym świecie nie jest łatwe. Chcemy dla swojego dziecka jak najlepiej: pragniemy mieć z nim dobrą relację, opartą na wzajemnej miłości, szacunku i zaufaniu. Chcemy widzieć i rozumieć jego potrzeby, reagować na nie. Co jednak, gdy dziecko zaczyna się buntować, przeciwstawiać naszym słowom i zasadom, izolować, zmieniać.

Dotyczyć to może dziecka w każdym wieku, nie tylko nastolatków ale nawet i dzieci w wieku przedszkolnym. Takie zachowanie powinno wzbudzić rodzicielską czujność i sprawić, że zaczniemy baczniej przyglądać się swoim pociechom. Mogą to być (ale nie muszą!) pierwsze objawy uzależnień behawioralnych, na które narażony jest każdy z nas, a zwłaszcza dzieci i młodzież, tak podatne na pewne czynności i zachowania.

Na jakie uzależnienia behawioralne narażone są dzieci i młodzież?

Na pewno na:

• uzależnienie od telefonu komórkowego;
• uzależnienie od komputera, grania w gry;
• uzależnienie od jedzenia, w tym kompulsywne objadanie się.

W przypadku młodych ludzi na pewno warto zwrócić uwagę na to pierwsze: wszechobecne komputery i telefony kuszą swoim nieograniczonym dostępem do praktycznie wszystkiego. Zakompleksione nastolatki szukają w sieci możliwości do zaistnienia, posiadania grona znajomych, wybicia się - tego wszystkiego, czego nie mogą zrobić w realnym życiu.

W tamtym świecie, czy to internetu czy gier mogą być sobą, nie muszą się starać ani nikogo udawać. Pamiętajmy, że uzależnienie od telefonu czy komputera może prowadzić do innych schorzeń, w tym depresji, zaburzeń odżywiania czy zaburzeń osobowości - gdy dziecku zaczyna mieć trudności z postrzeganiem rzeczywistości, odróżnianiem świata realnego od wirtualnego.

Stopniowa izolacja dziecka z życia szkolnego, rodzinnego, towarzyskiego, jego bierność w życiu rodzinnym, pogorszenie ocen czy niechęć do spotkań z innymi oraz poświęcanie całego wolnego czasu na określone czynności powinna zwrócić naszą rodzicielską uwagę.

Zauważasz objawy uzależnienia u siebie, swojego dziecka albo bliskiej Ci osoby?

Jak rozmawiać z osobą uzależnioną? - nakłonienie do terapii...

Zauważenie objawów uzależnienia to dopiero pierwszy krok... Kolejny to rozmowa z osobą, którą podejrzewamy o uzależnienie, która nie zawsze jest łatwa... Jak się do niej przygotować, jak ją poprowadzić?

Poniżej kilka wskazówek:

• pokaż, że rozumiesz problem, nie bagatelizuj go ale też nie dramatyzuj;
• nie strasz lekami, szpitalem, ośrodkiem zamkniętym - przynajmniej nie mów tego na początku Waszej pierwszej rozmowy;
• nie doradzaj i nie wymuszaj konkretnych zachowań, np. całkowite odstawienie telefonu z dnia na dzień;
• wspólnie zastanówcie się co możecie zrobić, wypiszcie rozwiązania na kartce, przeanalizujcie je i dobierzcie plan działania;
• mów o tym, co czujesz, czego się boisz, co Cię niepokoi, nie oskarżaj, mów o faktach, np. “Martwię się, że tyle czasu spędzasz przed komputerem, wiem, że wciągają Cię te gry ale czuję, że coraz mniej czasu spędzasz z nami, nie wychodzisz z przyjaciółmi... Może spróbujemy o tym porozmawiać, coś zmienić tak, aby było trochę tak, jak dawniej?”
• ustalcie plan i trzymajcie się go, zauważaj postępy, chwal za nie i doceniaj to, jak się stara - plan i motywacja doskonale sprawdzą się również w przypadku dzieci;
• czas, który dana osoba "wyrwała" uzależnieniu spędźcie razem: na spacerze, rozmowie, wspólnym gotowaniu, wycieczkach.

Terapia uzależnień behawioralnych

Czy uda Ci się poradzić sobie z początkami uzależnienia behawioralnego u siebie, bliskiej osoby, np. swojego dziecka? Oby tak było ale jeśli objawy zauważysz zbyt późno możliwe, że sami po prostu nie dacie rady. Nie wstydź się prosić o pomoc innych z rodziny, nauczycieli, specjalistów z Poradni Psychologiczno - Pedagogicznej, terapeutów czy lekarza psychiatry.

Udaj się po specjalistyczną pomoc, gdy:

• objawy uzależnienia są bardzo silne i utrudniają lub wręcz uniemożliwiają normalne funkcjonowanie osoby uzależnionej oraz całej rodziny;
• syndrom odstawienia jest bardzo silny, pojawia się agresja słowna i fizyczna;
• pojawiają się objawy somatyczne, np. uszkodzenia ciała (na skutek uzależnienia lub tez samookaleczeń);
• dziecko czy nastolatek uciekł z domu lub miało/ma taki zamiar;
• miały miejsce myśli lub/i próby samobójcze.

Zgłaszanie się do pomoc do odpowiednich osób czy służb nie jest i nie powinno być powodem do wstydu. To dawanie odpowiednim ludziom sygnału, że mu lub bliska nam osoba potrzebujemy pomocy i o nią prosimy.

Leczenie uzależnień behawioralnych

Jak wygląda i przebiega leczenie uzależnień behawioralnych? Wiele osób może być zdumionych ale… bardzo podobnie jak w przypadku uzależnień fizjologicznych. Nie jest to jednak taki detoks, jak w przypadku zatrucia alkoholem osób uzależnionych, przebiega jednak w podobny sposób - mimo, że w naszym organizmie nie ma żadnej toksycznej substancji.

Kluczem do sukcesu jest postawienie fachowej diagnozy, co czyni lekarz psychiatra w porozumieniu z psychologiem - do którego zwykle jako pierwszego trafia osoba z objawami uzależnienia. Sama ona zwykle nie zauważa problemu, nie chce zmian ale właśnie w toku rozmowy z psychologiem i psychiatrą musi zrozumieć na czym polega jej problem i dlaczego niezbędne są działania terapeutyczne.

Psychiatra - jeśli jest to konieczne  - może dobrać farmakoterapię. Jest ona wskazana w przypadku trudności ze snem w momencie "odstawienia", dużej agresji czy zaburzeń współistniejących, np. depresji. Następnie przychodzi czas na psychoterapię. W przypadku uzależnień behawioralnych również wskazana jest terapia grupowa, spotkania przebiegają analogicznie do znanych nam meetingów AA (Anonimowi Alkoholicy).

Równolegle prowadzona jest zwykle terapia indywidualna - spotkania z psychologiem lub terapeutą. Na nich ma miejsce przepracowanie emocji.

Profilaktyka uzależnień behawioralnych

Jasne jest, że lepiej zapobiegać niż leczyć. Czy da się zapobiec uzależnieniom behawioralnym? Na pewno warto spróbować.

Poniżej kilka wskazówek:

• nie spiesz się z kupnem dziecku pierwszego telefonu czy komputera, przedszkolak NAPRAWDĘ go nie potrzebuje, a na Pierwszą Komunię również można podarować ciekawszy rozwojowo prezent niż smartfon czy laptop;
• kontroluj i ograniczaj czas, jaki dziecko spędza przed ekranami (wszystkimi!) - przedszkolakowi wystarczy 20 minut bajek dziennie, dziecko w wieku szkolnym (klasy 1-3) nie musi spędzać przed ekranami więcej niż łącznie 45 minut - godzinę dziennie, dziecko starsze i nastolatek maksymalnie dwie godziny;
• przyjrzyj się temu, ile Ty czasu spędzasz przed ekranami, może są sposoby na ograniczenie tego czasu i spędzanie go z rodziną w ciekawy i twórczy sposób;
• zachęcaj dziecko (i siebie motywuj również) do poszukiwania pasji, zainteresowań, hobby, spędzania czasu na świeżym powietrzu, zdrowego trybu życia;
• zachęcaj dziecko (i siebie również) do poszukiwania twórczych sposobów radzenia sobie z trudnościami, negatywnymi emocjami, np. pisanie listów, pamiętnika, rysowanie emocji, granie w gry o emocjach;
• spędzanie czasu ze zwierzakiem, bycie wolontariuszem (uczy empatii!), gotowanie, itp., zróbcie listę i wybierajcie te, na które akurat macie ochotę.

Postaw na edukację, zapisuj dziecko (ale siebie również) na zajęcia dotyczące uzależnień behawioralnych i szkolenia, rozwijające kompetencje społeczne, uczące radzenia sobie ze stresem i trudnymi emocjami. Wyposażeni w takie kompetencje będziecie o wiele trudniejszymi przeciwnikami dla uzależnień!